Audience nocturne auprès de Louis XV

Mémoires du comte Dufort de Cheverny, troisième édition (1909), pp. 261-264. (Ici.)

Louis Capet, XVième du nom,
avant-dernier tyran des François

Marie-Thérèse de Mondran,
ne figurant pas parmi 79 maîtresses du bouc Bourbon dénombrées ici

Note de l'éditeur Robert de Crèvecœur. Ici encore nous respecterons les scrupules de M. Dufort. Il ne faut pas cependant que ces initiales assez transparentes égarent le lecteur. Il ne peut pas s'agir ici de la première femme du financier La P..., [=Po(u)p(e)linière] si connue par sa liaison avec le maréchal de R... Celle-là était morte vers 1752, mais La P... s'était remarié à une demoiselle de M...[=Marie-Thérèse de Mondran], de Toulouse, qui lui survécut, et qui accoucha d'un fils peu de temps après la mort de son mari, survenue en décembre 1762.

*

Peu de gens savaient la triste aventure arrivée à la belle madame de la P... , veuve d'un fermier général, qui l'avait envoyé chercher au fond de la Gascogne; elle venait de gagner un procès qui rendait à son fils l'existence que son père lui avait refusée. Jeune, jolie, grande, bien faite, aimable, ayant une foule d'admirateurs, elle voulut tâcher d'attirer le Roi, non dans un caprice, mais dans un attachement durable. Sa conversation pleine d'esprit pouvait lui donner à croire que les autres s'y étaient mal prises. Dans une entrevue avec Lebel [valet de chambre de Louis XV], elle s'ouvrit à lui sur l'attachement qu'elle avait pris pour son maître. Il lui dit qu'il en rendrait compte au Roi; huit jours après il arrive chez elle et lui annonce dans le plus grand secret que le Roi lui donnera audience à minuit dans sa chambre à coucher, que lui, Lebel, l'attendra dans son appartement qui était au-dessous et qui communiquait.

A onze heures et demie, le jour fixé, la dame, qui tenait une bonne maison et avait chez elle beaucoup de gens qui lui faisaient la cour, prit pour prétexte qu'elle allait solliciter le contrôleur général et demander pour ce jour-là à souper à un écuyer de main de service à Versailles. La voilà, mise avec la plus grande élégance, qui monte dans sa voiture pour Versailles. Elle va au contrôle général, ensuite se rend à souper là où elle était engagée; puis, après avoir donné l'ordre que la voiture fût toute prête à minuit à l'hôtel des fermes, elle monte en chaise à porteurs, se rend chez Lebel qui l'attendait et renvoie les porteurs.
Après quelques compliments sur sa beauté et son exactitude, Lebel lui dit : « Nous allons monter ensemble dans la chambre à coucher; je suis de service, je m'en irai, et vous ne me verrez que lorsqu'on me le fera dire et lorsque l'audience sera finie; le Roi rentrera dans son intérieur seul, et vous serez tête à tête. »

La dame était trop avancée pour reculer, et la voilà établie dans la chambre véritable où le Roi couchait, son lit préparé pour le recevoir. Minuit, une heure se passent, et le Roi ne paraissait pas. Enfin, à une heure un quart, il arrive et lui dit : « Ah! vous voilà, madame; je ne m'attendais pas à trouver une aussi jolie femme. » Tout cela fut dit en prenant des manières si libres, si cavalières, que la dame fut confondue. Il est aisé de concevoir l'étonnement d'une jolie femme, accoutumée à voir ce qu'il y avait de plus agréable la traiter avec respect; mais le faux pas était fait, et elle ne pouvait plus s'en tirer. Elle laissa donc le Roi prendre toutes les libertés qui lui plurent; il lui dit bientôt : « Mais vous êtes charmante à tous égards; je vais me déshabiller en public, faites-en autant; je reviendrai vous trouver le plus tôt possible. » Puis il partit. La dame, qui ne s'attendait pas à une proposition si brusque, n'avait pris aucune précaution. Il fallait obéir ou faire un éclat.

Peu accoutumée à se servir elle-même, elle se déshabille tant bien que mal et se hâte de se cacher dans le lit pour se dérober elle-même à la honte du rôle qu'elle jouait. Le Roi, après avoir fait son coucher en public, se relève, passe par son cabinet, entre dans sa vraie chambre et referme la porte. Lebel, qui avait le mot, va se coucher chez lui. Le Roi passe dans sa garde-robe, il y reste plus d'un quart d'heure, et la dame a avoué depuis à son confident que de la vie elle n'avait passé un temps plus cruel; il arrive enfin et se glisse au lit...

« Madame, dit-il enfin, il faut m'excuser, je ne suis plus jeune; je suis sûr que votre personne mérite tous les hommages, mais un roi n'est pas plus homme qu'un autre, malgré la meilleure volonté et le plus grand désir. Il est trois heures; si vous attendez jusq'au jour, vous pouvez rencontrer quelque indiscret. Les plus courtes folies sont les meilleures; je n'oublierai jamais vos bontés. Habillez-vous, et je vais moi-même vous conduire à la porte de glace de la galerie. Il n'y a de sentinelles qu'au bout des deux côtés. »

La dame était si interdite, si accablée, que, sans rien dire, elle se leva, courut s'habiller comme elle put et avec un désordre incroyable. Le Roi la reconduit, lui ouvre la porte de glace, et voilà qu'elle traîne son existence le long des appartements, pour aller gagner ses porteurs au bas de la chapelle. Il fallut qu'elle les réveillât, et, ne croyant pas que ses chevaux fussent encore mis, elle se fît porter chez l'écuyer qui lui avait donné à souper. Elle fut plus d'une demi-heure sans qu'on lui ouvrît. Enfin elle entre, ne dit mot de son aventure, prétexte un accident qui lui est arrivé, se fait donner un lit, et le lendemain, à huit heures du matin, reprend tristement le chemin de Paris.

Dès qu'elle fut arrivée, elle n'eut rien de plus pressé que d'envoyer chercher un homme en qui elle avait d'autant plus de confiance qu'il n'avait aucune prétention sur elle. Elle lui confia sa triste aventure, en lui demandant le secret. Elle espérait que le royal acteur garderait le silence; il n'y avait pas de quoi se vanter.

Le surlendemain, Lebel arrive, se fait annoncer chez la dame. Le feu sort des yeux de la belle délaissée; elle le fait entrer, elle écoute son message : « Le Roi, dit-il, madame, me charge de vous témoigner tous ses regrets de ce qu'une indisposition passagère l'a empêché de vous donner une plus longue audience. Il vous prie d'accepter ce petit coffret, dans lequel sont quatre mille louis. — Qu'il reprenne ses présents! lui dit la dame toute rouge de colère, vous êtes bien osé de vous charger d'un pareil message. Une preuve de mon respect, de mon attachement, de mon dévouement, dont je rougirai toute ma vie, est au-dessus de tout prix d'aucun roi de la terre. La seule grâce qu'il me doit, c'est de ne vous envoyer de la vie chez moi! »

Je ne garantis aucunement le fait, mais il m'a été conté avec toutes ses particularités par un homme qui avait droit d'être bien instruit.

*

*    *

Acali 1973

Santiago Genovés Tarazaga (1923-2013) was een gerespecteerd Spaans anthropoloog, verbonden aan de Universidad Nacional Autónoma (Mexico). Hij voer mee op de papyrusvlotten Ra I (1969) en Ra II (1971) van Thor Heyerdahl en zette in 1973 een eigen vlot-expeditie op. Het z.g. 'vlot' Acali werd (gegarandeerd onzinkbaar) op een Engelse scheepswerf gebouwd en naar Gran Canaria verscheept.

 In 100 dagen dreef het met zijn m/v-bemanning in enge behuizing van Gran Canaria naar Mexico (weliswaar met een tussenstop op Barbados, en met enige hulp van een sleepboot). Intermenselijke spanningen, agressie en seksuele avonturen werden verwacht, uitgelokt en in eindeloze enquêtes verwerkt en becommentarieerd. De populaire pers had het niet geheel onterecht over het 'seksvlot', en de vakgenoten vonden het nodig zich publiekelijk van collega Genovés te distantiëren. Die laatste was niet alleen initatiefnemer, leader, deeltijds muiter-kapitein en wetenschappelijk observator maar tevens 100% proefpersoon in zijn eigen experiment. Hij sliep zoals iedereen op een luchtmatras tussen twee deelnemers van het andere geslacht, en had (als enige) een langdurige relatie, met de aantrekkelijkste van de deelneemsters nog wel. Wat men al niet doet voor de wetenschap! Een aantal keer beklemtoont hij in zijn boek inderdaad dat hij bewust zijn leven én zijn gezinsleven op het spel gezet had voor zijn experiment. Hij was getrouwd met een française aan wal, Andrée Burg. Zij schrijft sommige passages in Acali (Franse vertaling uit 1975), wat een mooie externe aanvulling oplevert bij het relaas van Genovés zelf. Het boek is veel te lang. Het derde deel, La recherche, met allerlei tabellen en saaie uitweidingen, heb ik maar diagonaalsgewijze doorlopen, en in het eerste deel worden tal van personen vernoemd en beschreven die uiteindelijk om allerlei redenen niét meegaan. De pompeuze inkleding in het kader van wereldvrede en conflictbeheersing vond ik zeer kunstmatig.

Behalve Genovés zelf werden tien vrijwillig(st)ers aangenomen na uitvoerig onderzoek, inbegrepen handschriftonderzoek [!]. In het boek worden zij wel met schuilnamen vernoemd, maar bij dit 'experiment' werd publiciteit meer nagejaagd dan anonimiteit. In het boek staan vele foto's, o.m. een groepsfoto waarop iedereen met zijn eigen naam getekend heeft.

De mannelijke deelnemers:

• Santiago Genovés Tarazaga, Spaans anthropoloog
• José María Montero Pérez = "Marcos", Uruguayaans anthropoloog
• Charles Anthoni = "Antonio", Grieks-Cyprioot verantwoordelijk voor de radiocommunicatie
• Bernardo Bongo = "Emiliano", zwarte Angolese kloosterling
• Elsuki Yamaki* = "Komico", Japanse filmer en fotograaf 

en de vrouwelijke:

• Servane Zanotti* = "Sofia", Franse duikster
• Rachida Mazani/Lièvre* = "Aisha", mondaine Algerijnse
• Mary Gidley* = "Ana", blanke Amerikaanse
• Fe Evangelina Seymour* = "Esperanza", zwarte Amerikaanse
• María Bjornstan*= "Ingrid", Zweedse, gediplomeerd zeevaartskapitein
• Edna Jonas/Reves* = "Teresa", Israëlische dokteres

Verre van een gewoon staal van de mensensoort! De mannen komen uitsluitend uit machoculturen, en vrouwen/echtgenotes/moeders die zich kandidaat stellen voor drie maand op zee kan men niet tot de doorsnee rekenen. De modieus (soms topless) rondlopende Algerijnse is misschien ook niet echt representatief. Genovés, 50 jaar, was de oudste; de overigen variëren tussen 23 en 37 jaar. Van de pastoor had men enige ontsporing verwacht, maar hij eindigt zo kleurloos als hij begint. Zonde van het geld, dat wel. (Iedereen werd betaald door de hoofdsponsor, een Mexicaans TV-station.)

Ik lees graag verslagen van avontuurlijke tochten (b.v. Heyerdahl, Stanley, Cocquilhat), maar Acali viel tegen. Ik had graag meer vernomen over het ontwerp en de werking van het vlot, over de financiering van het ongetwijfeld kostbaar geheel, over de opleiding van de deelnemers (als die er was, want de algehele indruk is er een van lichtzinnigheid en improvisatie), de dagelijkse routine aan boord met een bemanning van zeezieke dilettanten, het bestrijden van drie maanden verveling (boeken waren verboden) en hoe het ze verder verging toen ze weer het landleven ingingen. Zelfs de occasionele maritieme incidenten zijn niet boeiend beschreven. Alle aandacht gaat naar de zieleroerselen van de deelnemers, en dan nog! De verwachte spanningen, met scènes van agressie en jaloezie, bleven grotendeels uit, discrete seksuele avonturen niet. Genovès heeft op een zeker ogenblik de kapitein afgezet, zeggende dat zij niet deugde voor een vlot en hij (met zijn Ra-ervaringen) wel. Tja, heet dat niet "muiterij"?

Het is heel interessant het verslag van Genovés te vergelijken met de totaal andere perceptie van de zes deelnemers die in 2016 op het experiment terugkeken. (Bekroonde documentaire "The Raft". De zes hebben hierboven een * achter hun naam.) Volgens hen was Genovés de enige die echt onderuitgegaan is, en had hij zich in de laatste fase in apathie teruggetrokken. Ook zijn machogedrag wordt bekritiseerd.

*

Jeugdsentiment: Bill Rocky

Ik ben van proletarische komaf, en ben opgegroeid in een gezin waar niet gelezen werd. Wij hadden geen enkel boek in huis, en ik heb mijn vader nooit iets anders zien lezen dan de krant, en mijn moeder idem, af en toe aangevuld met Paris Match die ze van haar mondaine broer in Knokke kreeg.

Mijn eigen leeshonger daarentegen was onverzadigbaar, en zodra ik kon lezen las ik alles wat ik onder handen kreeg. Op zekere dag kreeg ik van de bovenbuurvrouw Madam V op de Brugsesteenweg 205 Uitkerke een boekje van 6 frank cadeau dat zij voor mij uit de Nopri in de Kerkstraat in Blankenberge meegebracht had. Het was een aflevering uit de pulpserie rond de westernheld Bill Rocky, een uitgave van het legendarische uitgevershuis Ivanov. ('Ivanovkes' waren een begrip.)

Het is ermee geëindigd dat ik vele avonturen van B.R. verslonden heb, en toen een van de nummers een foto van de held bevatte heb ik die ingelijst en op mijn 'kamer' (in feite de overloop van de zolder) geëtaleerd. Ik herinner mij geen titels meer, maar wel flarden van 1 bepaald verhaal, dat zich afspeelt in Santa Fe, waar een zekere Kraft een ingenieuze truc uithaalt met een kartonnen silhouet voor het raam, waarmee hij de indruk wekt thuis te zijn. De plaats Santa Fe heeft voor mij altijd een magische klank behouden, en bij overdracht heb ik ook sympathie opgevat (en behouden) voor plaatsen als San Antonio en San Diego, waar ik nooit geweest ben. Naarmate de serie vorderde werd de strikte Far West trouwens verlaten, en speelden de feiten zich over heel de V.S. af. Op de foto die ik had noemde B.R. zich een G-man, met de G van (als ik mij goed herinner) zowel Gun als Government.

Vandaag heb ik de literaire antecedenten van Bill Rocky nagetrokken, en zo belandde ik in Duitsland. De Vlaamse Bill Rocky's blijken immers vertalingen uit het Duits te zijn, waarbij ook de kaft zonder meer overgenomen werd. Vergelijk hieronder maar de versie van 40 Pfennig met die van 6 frank:

De Duitse serie verscheen van 1950 tot 1954 en telde 108 titels (zie hier). Er worden, behalve 'Bill Rocky' zelf, nog drie auteurs genoemd: Karl Dwen, Jim Gray en Charly Grant. De laatste twee zijn pseudoniemen van Joachim Rennau (overleden 1993), die voor 'zijn' Bill Rocky's ervaring en voorbeelden genoeg had in zijn Billy Jenkins-serie. Wie achter de eerste 'Bill Rocky' en achter 'Karl Dwen' schuilgaat is minder duidelijk, want deze afleveringen van B.R. blijken ingekorte bewerkingen te zijn van eerder werk van de hand van Paul Oskar Erttmann. Die schuilnamen duiken maar op enkele jaren na het overlijden van Erttmann (1944).

Erttmann en Rennau rangschikt men in de Heimat onder Trivialliteratur, en het zal niemand verbazen wie Rennau als zijn grote voorbeeld en inspirator noemt: Karl May.

Uit het voortreffelijke

leer ik dat de Vlaamse "Bill Rocky" verscheen van 1954 (ik was toen 7) tot 1957, en dat "de" foto in het eerste nummer stond. Maar toen ik dat nummer in handen kreeg zal het eerder 1957 dan 1954 geweest zijn! Er zijn 76 nummers verschenen.

Zoals men op de kaften kon zien bevatte elk nummer van Bill Rocky niet alleen "de beste Wild-West verhalen" maar ook een van "IVANOV's detective verhalen". Waarschijnlijk heb ik ook die telkens gelezen, hoewel ik mij niets herinner van "inspecteur Robert, de beroemde Gentse speurder". Zij waren ondertekend door de exotische Sacha Ivanov. De echte namen achter 'Ivanov' kon men al in het katholiek Lectuur-Repertorium van 1953 vinden: eerst de Gentse onderwijzeres Rachel Ysebie-Van Overbeke (vandaar I-van-ov) en later haar man René Ysebie. Beiden hebben ook ander literair werk geproduceerd dan de Ivanov-pulp en, katholiek zijnde, kregen ze zelfs goede punten mee van de nijvere paters. Achteraf namen dochter en schoonzoon op hun beurt de literaire fakkel over, en schreven voort onder de schuilnaam 'Ivanov'. Onderstaande roman:

verschenen op 13 juni 1952, kunt u hier ademloos helemaal uitlezen. De "Sacha Ivanov" die ondertekent is dochter Regina Ysebie. Vergeet niet achterin het Hoekje van de Will Ferdy-Club te bezoeken! Will Ferdy had iets met Regina (omgekeerd, eigenlijk) en Ivanov-roman #363, Liefde is geen sprookje, verschenen in 1950, is door hem geschreven! (Rijpens, p.35).

*

 

Het plastisch getal (3)

Twee spectaculaire voorbeelden van het systeem VDL

Het maatsysteem van VDL bestaat uit opeenvolgende verhoudingen die bij benadering zijn: 

1, 4/3, 7/4, 7/3, 3, 4, 16/3, 7.

Laten we dit achttal voorafgaan door de onderverdelingen van de eenheid (de omgekeerden van de oorspronkelijke verhoudingen) dan krijgen we

1/7, 3/16, 1/4, 1/3, 3/7, 4/7, 3/4, 1, 4/3, 7/4, 7/3, 3, 4, 16/3, 7. 

Hieraan voegt VDL als afgeleide maten nog de dubbels bij, nl.

2/7, 3/8, 1/2, 2/3, 6/7, 8/7, 3/2, 2, 8/3, 7/2, 7/3, 6, 8, 32/3, 14,

en hij beschouwt drie van die systemen, elk met hun afgeleid systeem tot de maten te klein worden en onder de drempel vallen. Natuurlijk verkrijgt hij op die manier een maatstelsel dat zo fijn is dat ongeveer elke meting er bij benadering in past. Dat was ook zo bij Zeising met zijn systeem gebaseerd op het gulden getal, en dat is in het dagelijkse leven, met zijn decimale onderverdelingen van de meter, ook zo.

1. De genormeerde mens volgens VDL

In het spoor van de grote Vitruvius, vereeuwigd door da Vinci, heeft ook Zeising een genormeerde mens ontworpen, maar gebaseerd op het gulden getal (zie hier). Ook VDL meent over zijn 8 maten + 8 afgeleide maten:

Toutes ces mesures se retrouvent dans les articulations du corps humain. Il n'y a rien d'étonnant à cela, puisque la disposition du corps humain a été l'un des facteurs dans la détermination du nombre plastique. [VDL1960,59]

Dit wonderbaarlijk verband is zeer summier toegelicht (iets met de drie basisrichtingen: lengte, breedte en hoogte) en is totaal onbegrijpelijk. We gaan dus noodgedwongen over naar de normering van "het" lichaam volgens VDL. Wij hebben zijn ondoorzichtige benamingen wel rekenkundig vertaald:

          petit élément     = 1/7

          grand élément   = 3/16

          petit fragment   = 1/4

          grand fragment = 1/3

          petite partie      = 3/7

          grande partie    = 4/7

          petit tout          =  3/4

          grand tout        = 1

De 'afgeleide maten van het tweede systeem' hebben we gemakshalve maar laten staan.

In verhouding tot de lengte van het lichaam, die als 1 genomen wordt, is de lengte van het been 4/7 en die van de arm 3/7. In de onderverdeling van het been vinden we 1/3 en 1/4 terug; in de onderverdeling van de arm 3/16 en 1/7. Met de hand betreden we een onderliggend systeem, waarin het groot geheel overeenstemt met het klein element van het vorige systeem. De lengte van de hand treedt er op als 3/4.  Aan de binnenkant is de palm 3/7, de vingers 4/7. Aan de buitenkant hebben de vingers een lengte 3/7. Aan de buitenkant worden de vingers verdeeld in 3/16, 1/7 en 3/4 van een derde onderliggend systeem. De binnenkant van de vingers stelt 3 keer het 3/4 voor. De duim is samengesteld uit drie opeenvolgende afgeleide maten: de afgeleide van 1/4, van 3/16 en 1/7, alle van het tweede systeem. [VDL1960,60]

De normeringsdrift van VDL, die gaat tot en met de onderverdeelde duim, is een Zeising waardig. Er staat wel geen tekening bij, zodat we niet weten wat "het been", "de arm" enzovoort eigenlijk betekent. In elk geval, het been van de zeer harmonische Vitruviaanse Man is 1/2, en is verdeeld in twee keer 1/4 (zie hieronder, en lees het hier).

De van der Laanse mens heeft langere benen, die asymmetrisch geartikuleerd zijn. Maar misschien verkiest de goddelijke architect voor zijn prestigeproject genaamd "De Mens" het systeem van dom VDL boven dat van de heiden Vitruvius!

Eveneens in de transcendente geest van Zeising koppelt VDL gewaagde man/vrouw interpretaties aan de maten en aan de getallen in het algemeen. Uit de dosering van 0 (vrouwelijk) en 1 (mannelijk) in de binaire schrijfwijze blijkt namelijk la physionomie propre van elk getal. We vernemen dat 4/3 uitgesproken mannelijk is, 7/4 eerder vrouwelijk, en 7/3 tussen de twee. [VDL1960, 96-97]

2. Stonehenge volgens VDL

Als uitgewerkt voorbeeld bekijkt VDL in [VDL1977] het megalitisch monument Stonehenge. Het gaat wel om een model, waarin de concrete constructie ingepast wordt in de vormen en maten die VDL in voorrraad heeft. Het zal niemand verbazen dat Stonehenge inderdaad goed in zijn maatsysteem in te passen valt: 1/50, 1/7, 4/7, 1/3, 3/16, 3/7, 1/4, 3/4, ze duiken allemaal op, en VDL meent

Het is zelfs niet onwaarschijnlijk, dat deze typische maten en vormen de bouwers van het monument voor ogen hebben gestaan. [VDL1977,201]

Vooral voor 16/3 (de meest vergezochte maat in VDL's systeem) kan men hier vragen bij stellen.

Het strekt hem anderzijds tot eer dat hij, anders dan Zeising met zijn Parthenon, zich bewust is van het benaderend karakter van zijn model, en zijn rekenwerk maar op een halve voet nauwkeurig geeft. Bijvoorbeeld: diameter van het bouwwerk '100 voet', met als 'klein element' (1/7) '14 voet'. 

*

Tot besluit wil ik een vergelijking maken tussen de wereld van Het Plastisch Getal en die van Het Gulden Getal. Over beide kan men wiskundige beweringen doen, waarvan men de waarheid of onwaarheid kan bewijzen. Over beide kan men ook niet-wiskundige beweringen doen. Die over de gulden snede zijn zeer talrijk en zeer wijdverspreid; zij bestaan voor 99% uit verzinsels, maar er is bijna nooit een probleem om te begrijpen wat er beweerd wordt. Het plastisch getal zit (voorlopig?) nog in een niche, van architectuurliefhebbers en (in mindere mate) van religieuze mystici à la Gérard Cordonnier met zijn theologisch nombre radiant. De niet-wiskundige beweringen over het plastisch getal zijn dus niet zo talrijk als bij de gulden snede, maar ze zijn doorgaans onbegrijpelijk. Dat geldt in de eerste plaats voor dom van der Laan zelf, die er niet in slaagt ook maar één van zijn kernbegrippen te definiëren. Ook zijn volgelingen drukken zich kwalitatief en wollig uit, met ongegeneerd gebruik van ongedefinieerde begrippen waarvan men de betekenis blijkbaar uit de context moet zien te halen. De overvloed van indrukwekkende (holle) beweringen sorteert dan een soort Jan Hoet-effect, waardoor de toehoorder gaat denken "Het zal wel aan mij liggen". Dit betekent helaas dat voor het plastisch getal de nulfase van een kritische benadering, namelijk het begrijpen van de beweringen, niet bereikt is.

Het plastisch getal (2)

2. Niet-wiskundige beweringen over het (benaderd) plastisch getal

 
Dom van der Laan heeft voor de architectuur een stelsel van verhoudingen bedacht dat gebaseerd is op het irrationale 'plastisch getal' ψ, waarvan de zevende macht ongeveer 7,16 is. Voor de praktijk wordt dit onbruikbaar systeem vervangen door het achttal

1, 4/3, 7/4, 7/3, 3, 4, 16/3, 7.

Omgekeerd bekeken: de relevante onderverdelingen van de eenheidslengte zijn bij benadering

1/7, 3/16, 1/4, 1/3, 3/7, 4/7, 3/4, 1.

In zijn onstuitbare drang naar nieuwe benamingen heeft VDL deze opeenvolgende fracties van de eenheid gedoopt:

klein element, groot element, klein stuk, groot stuk, klein deel, groot deel, klein geheel, groot geheel.

De vraag dringt zich op, of dit systeem op enige feitelijke grond berust, dan wel louter dogmatisch is. De modulor van Le Corbusier, gebaseerd op het gulden getal Φ, gaat van enkele herkenbare premisses uit: dat deze verhouding de grondslag van de Griekse esthetiek was, dat zij doorheen de eeuwen als zodanig gebruikt is, en dat mensen ze bijzonder esthetisch vinden. De drie beweringen zijn aantoonbaar onjuist, maar zij zouden een rationeel uitgangspunt vormen indien zij correct waren. In het proza van VDL moet men goed graven vooraleer men de enkele beweringen kan blootleggen die een indruk van feitelijkheid oproepen.

ongeveer 1/50 of ongeveer 1/25

Notre série, il est vrai, n'est pas parfaitement continue; il faudrait pour cela un nombre infini de bâtonnets. Mais ceux-ci diffèrent chaque fois d'environ 1/50 de longueur; c'est pratiquement la dernière différence appréciable par l'œil. On peut s'en rendre compte en comparant à vue deux bâtonnets de grandeur successive; leur différence ne s'aperçoit guère, alors qu'une différence de 1/25 saute aux yeux immédiatement. Il est, pour la même raison, très difficile de partager un segment en deux, à la simple vue, à plus de 1/50 près. [VDL1960,24]

Deze drempelwaarde van à peu près 1/50 wordt herhaald op pp.25, 67 en 68. De enige proefpersoon is VDL zelf die enkele staafjes van zijn zelfbedachte abacus onderling vergelijkt. 

Als wij een grootte, een strook papier bijvoorbeeld, op het gezicht in twee gelijke stukken willen verdelen, blijkt steeds het ene stuk iets groter te zijn dan het andere. Als wij dit bij een groep persoenen proefondervindelijk nagaan met een strook van 50 centimeter lang, blijkt het geschatte midden gemiddeld een halve centimeter van het juiste midden af te wijken. De beide stukken, die men op het oog als gelijk taxeert, verhouden zich dus als 25,5 tot 24,5, zodat zij 1/25 deel van elkaar verschillen. [VDL1977,52]

Hier wordt wél een heus experiment opgeroepen, met proefpersonen die een bepaalde taak uitvoeren, en waarvan de bevindingen uitgemiddeld worden. Meten hoe "men" een gegeven lengte op het zicht halveert zou op zich waardevol kunnen zijn. Men heeft toch ook onderzocht, hopende dat het gulden getal zich zou manifesteren, hoe mensen een punt op een lijnstuk plaatsen! VDL had geen bijzondere competenties inzake experimentele psychologie, en hij deelt over zijn experiment niets bruikbaars mee. Voor zover wij weten is nergens wetenschappelijk onderzocht hoe mensen iets op het zicht halveren, zodat de drempelwaarde die VDL hanteert eigenlijk gewoon nattevinger-werk is. In [VDL1960] is die waarde ongeveer 1/50 (op blz. 126 benaderd door 1/49, het kwadraat van het klein element), maar in [VDL1977] is zij ongeveer 1/25 (p.52).

 ongeveer 4:3 en ongeveer 7:1

Voor deze twee verhoudingen vinden we opnieuw VDL als enige proefpersoon aan het werk. In [VDL1960] poneert hij eerst ex cathedra hoe het menselijk brein functioneert (blz.25,nr.13), en vervolgens vindt hij dat zijn staafjes, als hij ze op het oog per grootte klasseert, groepen opleveren waarin telkens de kleinste tot de grootste lengte staat 'dans un rapport constant' (p.26, nr.14) en wel 'dans un rapport d'environ trois à quatre' (p.30, nr.10). Ook deze ongedocumenteerde bewering is op zich interessant, en zij zou een wetenschappelijk onderzoek of tenminste een referentie (Fechner misschien?) verdienen.

In [VDL1977] staat de werking van het brein ('hoe ons verstand te werk gaat met de concrete grootte der dingen') op blz.50 (nr.5) en op blz.52 e.v. ordent VDL 35 kartonnen vierkantjes waarvan de grootte telkens met 1/25 toeneemt. Ik heb niet kunnen begrijpen wat het experiment juist oplevert, maar blijkbaar wordt hier de verhouding 7:1 gereveleerd. 

Hans van der Laan found these answers by conducting simple experiments in which objects had to be sorted by size. After statistical analysis, two numbers emerged: the first of them, 4/3, answers the first question, and the other one, 1/7, the second. (...) Two objects belong to different types of size if the quotient of their sizes is about 4/3 (plastic number), while they belong to different orders of size if one object is about seven times larger than the other. [MS, p.1524]

Ik heb vruchteloos geprobeerd enige neerslag te vinden van 'experimenten' van VDL die statistisch verwerkt zouden zijn. Het gaat waarschijnlijk gewoon over de dilettantische eenmansexperimenten met VDL als enige proefpersoon. Voor zover ik heb kunnen nagaan is Marohnić wel de enige volgeling van VDL die het experiment (zij het eveneens dilettantisch, en met eveneens 35 vierkantjes) heeft overgedaan. Zijn conclusie: VDL sounds overly optimistic. Namely, although the mean of the number of groups was close to 7, students often sorted squares in a different number of groups.

Er is geen andere conclusie mogelijk dan dat het systeem van VDL een dogmatisch karakter heeft zonder enige aantoonbare band met de menselijke waarneming of esthetische smaak. Dat op zich hoeft de waarde ervan niet teniet te doen; een architect kan zeer goed een volledig arbitraire norm toepassen. Zo blijkt de architect van het Parthenon een voorliefde gehad te hebben voor de verhouding 9/4, waarvan ons ook geen enkele bijzondere kwaliteit bekend is.

(vervolg en einde hier)

Het plastisch getal (1)

In oktober 2018 kwam ik voor het eerst in de abdij Roosenberg in Waasmunster voor een concert in de kapel. In de marge daarvan werd ons gezelschap rondgeleid in het gebouw, waarvan mij tot dan toe geen bijzondere reputatie bekend was. Ik vernam dat de abdij (die op mij geen bijzondere indruk maakte) een architectuurparel was, ontworpen door de Nederlandse Benedictijn Hans van der Laan (gestorven 1991). Uit de uitleg begreep ik dat bepaalde weldoordachte beginselen aan de grondslag van het gebouw lagen, en dat daarin een bijzondere rol gespeeld werd door het 'plastisch getal'. Ook daarvan vernam ik toen pas het bestaan. Het 'plastisch getal' wekte mijn achterdocht op doordat zijn wondere eigenschappen mij deden denken aan het al even magische 'gulden getal'. Nieuwgierig geworden heb ik boeken, artikelen en personen geraadpleegd, die mij helaas geen stap verder hebben gebracht. Mijn voornaamste geschreven bronnen zijn de volgende:

• [MS] Luka Marohnić and Tihana Strmečki, Plastic Number: Construction and Applications, Advanced Research in Scientific Areas, december 3-7 2012 (hier)
• [VDL1960] H. van der Laan, Le nombre plastique, Quinze leçons sur l'ordonnance architectonique, Brill Leiden 1960. [Franse vertaling van een Nederlands manuscript] (relevante bladzijden hier)
• [VDL1977] H. van der Laan, De architectonische ruimte, Vijftien lessen over de dispositie van het menselijk verblijf, Brill Leiden 1977 (relevante bladzijden hier)

*

De eerste vraag is natuurlijk: wat is het 'plastisch getal'? Wie daarvoor te rade gaat bij de founding father zelf komt bedrogen uit.

 In [VDL1960] vinden we

Nous voyons donc naître ainsi un genre de nombre tout nouveau dont la caractéristique est d'être en relation avec la quantité discrète du nombre abstrait aussi bien qu'avec la continuité de l'étendue concrète. Nous l'appelons "nombre plastique". (p.17)

Voor zover ik heb kunnen nagaan wordt dit 'nieuw soort getal' verderop niet gedefinieerd. Het kan zijn dat ik erover gekeken heb, want Van der Laan drukt zich in duister en langdradig proza uit.

In [VDL1977] is het al niet beter.

Ieder abstract getal houdt een verwijzing in naar de absolute eenheid die in zichzelf gekend is, terwijl bij de ordonnantie alle maten die ordes en types van grootte concretiseren, verwijzen naar een marge, een eerste speelruimte, waarbinnen wij de groottes identiek noemen.
Indien nu deze speelruimte objectief wordt vastgesteld om een vaste basis te verkrijgen waar alle maten van het gebouw naar verwijzen, ontstaat er een soort getal waarin de hele ordonnantie zijn uitdrukking kan vinden. Wij noemen dit het Plastische Getal, om het samentreffen aan te duiden van de continue kwantiteit van de concrete grootte en de discrete kwantiteit van het abstracte getal. (p.73)

In de 130 bladzijden die op dit citaat volgen heb ik geen definitie van het plastisch getal kunnen vinden. In de 70 bladzijden die eraan voorafgaan is VDL er zelfs niet in geslaagd duidelijk te maken wat hij met zijn 'ordes', 'types' enzovoort bedoelt. Misschien wordt enkel langdurig 1 thema omspeeld, nl. dat alle waarnemingen en metingen een bepaalde tolerantie hebben (maar zo simpel en duidelijk staat het er niet).

1. Wiskundige eigenschappen van het plastisch getal

Het plastisch getal is blijkbaar door sommige wiskundig denkende volgelingen van VDL uit de windselen gehaald, want in [MS] vinden we het kort en bondig als volgt geïntroduceerd.

Op het bord hieronder wordt deze definitie in zijn context geplaatst en veralgemeend.

De bijzondere gevallen leveren respectievelijk het gulden getal Φ en het plastisch getal ψ op:

De expliciete gedaante (2) volgt uit de bekende formules voor het oplossen van een derdegraadsvergelijking van de gedaante x³+px+q=0.

In zekere zin kan men het plastisch getal opvatten als een soort gulden getal met een dimensie meer: de definitie bevat een macht 3 tegenover de macht 2 voor het gulden getal, en de eigenschap §2.2 slaat op drietallen i.p.v. koppels. Zo volgt uit de definitie zelf dat

 

Hiermee is de wiskundige analogie tussen het gulden en het plastisch getal ongeveer uitgeput. Van dit alles vindt men bij VDL niets, of het zou moeten zijn dat de eigenschap §2.2 ergens in zijn zweverig —en zeer onwiskundig— proza verborgen zit. Die eigenschap kan men ook meetkundiger formuleren: als de balken met respectieve afmetingen (a,b,c) en (b,c,a+b) gelijkvormig zijn, dan is de gelijkvormigheidsfactor het plastisch getal, en de balken zijn gelijkvormig met de balk met afmetingen (1,ψ,ψ²).

Een irrationaal getal als ψ is totaal ongeschikt om in de architectuur gebruikt te worden. VDL heeft het dus, als hij numeriek wordt, altijd over de simpele benadering 4/3, en voor de machten van ψ heeft hij ex machina de volgende eenvoudige benaderingen bedacht.

Numeriek uitgedrukt met vijf cijfers na de komma zijn deze benaderingen:

De grootste afwijking zit in de benadering van ψ⁷ door 7; de fout bedraagt ongeveer 2%.

*

 Wordt hier vervolgd

La cathédrale de Bruxelles

*

Jacques Neirynck, Le siège de Bruxelles (1996), pp.127-128:

"Au tout début, en 1047 l'église Saint-Michel n'était qu'une collégiale, c'est-à-dire l'église mère de la cité, dotée d'un chapitre de douze chanoines. Elle fut implantée à mi-hauteur de la pente la plus abrupte de la vallée de la Senne, pour des raisons obscures : selon certains, c'était le carrefour où se croisaient deux routes médiévales, l'une allant de Namur à Anvers, l'autre de Cologne à Bruges. Toujours est-il que ce furent des raisons pratiques et non esthétiques. Car une église peut s'inscrire dans un paysage soit en coiffant un point culminant comme à Laon, soit en s'enracinant dans une plaine comme à Chartres. Alors, elle se silhouette sur le ciel et le désigne en quelque sorte par ses tours. Implantée à flanc de coteau, elle manifeste l'indifférence du maître d'œuvre au paysage. Le parti-pris des bâtisseurs de la collégiale avait enfermé l'église dans un corset de bâtiments utilitaires qui la dominaient, qui l'écrasaient et la réduisaient à une portion congrue de l'horizon. Les Bruxellois n'ont jamais eu le loisir de cultiver l'esprit métaphysique.

En 1861, lors de la restauration de la collégiale, on s'était efforcé de recréer une horizontale en entourant le bâtiment par une esplanade, étayée par des murs latéraux et débouchant sur un escalier monumental. Le tout donne l'impression d'une bâtisse prête à glisser sur la pente et arrêtée provisoirement à mi-chemin par des cales. C'est maladroit à pleurer comme tous les rafistolages mais, en fin de compte, l'art de bricoler caractérise les Bruxellois par-dessus tout et ils ont bâti une cathédrale à leur image.

Pour faire bonne mesure, la collégiale fut dédiée à saint Michel, hypothétique archange en chef et patron de la ville, et à sainte Gudule, bienheureuse locale dont seules des légendes médiévales ont gardé la trace. Au siècle passé, d'incorrigibles chercheurs découvrirent qu'elle n'avait pas réalisé tous les prodiges et miracles rapportés par sa biographie, sinon dans l'imagination populaire. Bien embarrassé, le cardinal Suenens débaptisa partiellement l'église en 1962, lorsqu' il la désigna comme seconde cathédrale du diocèse, pour la consacrer uniquement à saint Michel, dont on ne risquerait pas de contester les reliques puisqu'elles n'appartenaient pas à ce monde-ci. (…)

Le peuple de Bruxelles continua imperturbablement à placer sa cathédrale sous l'égide de sainte Gudule. En 1993, de guerre lasse, le cardinal Danneels restaura la dénomination antérieure. Dans un pays qui n'a jamais existé, il convenait que la cathédrale de la capitale soit dédiée pour moitié à une sainte qui n'a peut-être pas vécu et pour l'autre moitié à un ange imaginaire."

J.B. Bomans — Jan Herbert Mac Donald (4)

Uittreksel 1

1950, na de vernietigende oorlogen en pandemieën.

Frankrijk kreeg ter compensatie van de Italiaansch-sprekende gebieden en van Afrika’s Noordkust [veroverd door Italië—C.I.] het Fransch sprekende Belgenland. De Vlamingen riepen Hertog Jan, den R.K. held uit het Noorden, tot hun koning uit, zij wilden één zijn met Brabant en Limburg. Heel deze beweging van een Roomsch en stamverwant volk wachtte op het woord, de beslissing van Hertog Jan van Duncanshill.

De Saksen-Coburgers, ten volle overtuigd, dat België geen éénheid was en nooit kon worden, stelden zich aan het hoofd van de Noord-Duitsche opbouwers, Brussel werd geheel aan Vlaanderen toegewezen. (…)

Een voor driekwart katholieke natie vroeg een vorst, een man. Het Zuiden, het Vlaanderenland, had hem al gekozen. Noord-Nederland zou niets liever wenschen. Men zweeg omdat zij [koningin Juliana—C.I.] er was. Doch Noord-Brabant en Limburg toonden al sympathie om zich bij de Vlaamsche broeders aan te sluiten. Om de eenheid van het gansche Nederlandsche volk was des hertogs verheffing tot heer van allen, noodzakelijk. Nimmer had de Geschiedenis den nieuwen koning zoo duidelijk aangewezen als thans. De nood, waarin haar land verkeerde vroeg een mannelijke kracht, hij was al de eigenlijke heerscher, het was niet meer dan juist om den naam bij de daad te voegen, hij alléeen kon deze vreeselijke tijden doorworstelen. (IV,263,265)

Uittreksel 2

In de slotbladzijden van deel V, zich afspelend in 1997, worden verenigd:

Victory I = de verdronken eerste vrouw van Jan Mac Donald, op weg naar heiligverklaring en vereeuwigd in een marmeren beeld dat af en toe tekenen geeft
Victory II = Victory van Pallandt tot Salland, dochter van Jan I, blinde mystica, stichtster van de lekenorde van de adellijke 'Victorinnen' 
Victory III = Victoria van Assumburgh, kleindochter van Jan I, pas gekozen jonge overste van de Victorinnen.

De Sallandsche schoof haar stokje langs de granieten basementen van Victory’s grafmonument en zocht een bidstoel, dien zij ledig bevond. Zij knielde neer en hief het hoofd in ietwat verwondering over de loeiende windvlagen om den hoogen toren, als bazuingeschal van God’s machtige kracht en wondere Majesteit.

Toen verzonk zij in gebed. Maar veel onrustiger dan zij gewoon was. De jonge Victory zag het: het was of zij af en toe naar adem snakte. De slanke hand zocht soms haar hart als om het te steunen en te warmen. De Overste werd beangst, zij wilde opstaan om haar weg te leiden naar haar warme vertrekken, ofschoon het hier niet koud was, doch een diepe zucht hield haar terug…wat ging hier gebeuren?… Zij zou getuige zijn van een wonderlijk gebeuren, dat zij haar verder leven nooit begrijpen kon: de blinde scheen als verheerlijkt, zij stond op en murmelde duidelijk verstaanbaar: “Dank, duizendmaal dank, Victory, dat ik u nog éénmaal heb mogen zien in uw marmeren schoonheid, mij wederom toeknikkend met uw lieve hoofd….als tóen….lieve, lieve Victory, moeder der ongeborenen, gij hebt mij het kleinkindje gegeven, neem nu mij…voer mij weg naar het heerlijk Eden, geleid mij aan uw hand….”

De jonge Victoria van Assumburgh, in haar prachtig witzijden kleed, naderde haar, die alweer neergeknield was, haar handen voor ’t gelaat, prevelend: “Laat nu uw dienaresse in vrede gaan.”

De jonge Overste wilde haar naar huis geleiden. Zij nam de teere hand der Pallandsche en zeide: “Kom en laat mij u geleiden.”

Een schok doorvoer de blinde, die de marmeren Victory gezien had en nu de levende Victory van Assumburgh zag in haar visie: de hemelsche verschijning van haars vaders eerste vrouw: “Heilige Victory, gij gaat mij dus geleiden? Gij hebt mijn gebed verhoord? En deze dienaresse mag nu in vrede gaan naar ’t eeuwige huis, dat gij voor mij bereid hebt! Laat mij bij u blijven in alle eeuwigheid, Victory! Hier is mijn hand, laat mij niet los tot wij bij den Vader zijn.”

De jonge Overste, haar heerlijke vergissing begrijpend, kuste haar, de oogen vochtig van aandoening: “Kom meê, en ik zal u inderdaad geleiden naar betere woonplaatsen.” “Groot is Gods genade,” riep Victory, thans ziende, uit “dat het liefste wezen mijn gidse mag zijn!”

Zij deden enkele stappen, maar toen bezweek de kracht der eens zoo machtige Sallandsche. Haar hart begaf haar. Nog poogde zij de zaligheid vast te houden aan háár lieve Victory’s hand. Zij wilde mede, maar zij kon niet meer. Zij zeeg neder op de granieten treden aan de voeten van de marmeren heilige, haar wonderdoenster, de adem stokte en ’t bloed staakte den omloop. Maar stervend trachtte nog haar wil de lieve leidster te volgen, zij strekte haar handen uit en onbewust sprak zij de laatste woorden van haar stervenden vader: “Ik kom. lieve….ik kom…” (V,277)

J.B. Bomans — Jan Herbert Mac Donald (3)

JBB / J.B. van Rode

Godfried Bomans:

Mijn vader vroeg altijd vertwijfeld: waar blijft de katholieke roman? niet begrijpend dat die nooit kon bestaan. (GB, In de kou, 199).

Het lijkt erop dat JBB gepoogd heeft die leemte eigenhandig op te vullen. Volgens het katholieke Lectuur-Repertorium van 1948 is de Mac Donald cyclus van J.B. van Rode "Lectuur voor volwassenen alleen, in katholieke geest geschreven". De omschrijving is

Een fantastische toekomstroman met katholieke tendens, welke door sommigen sterk geprezen, door anderen even radicaal afgebroken werd.

De positieve beoordelingen, waarvan men hier het bestaan signaleert, hebben wij niet kunnen terugvinden, negatieve des te meer. JBB zelf schrijft in zijn nawoord bij deel IV dat zijn "ouderwetsche roman" een "draak" genoemd is. In kranten van die tijd vindt men over de auteur

Men durfde echter slechts langs omwegen te veronderstellen, dat het mr. Bomans was, omdat de inhoud van de boeken zóó ongelooflijk, grof, dwaas, fantastisch en onzinnig was, dat men het niet als geschreven door een normaal mensch kon accepteren

en men heeft het over

een in héél de Katholieke pers scherp becritiseerde en op nulwaarde geschatte roman-cyclus van mr. Rodius—een pseudoniem van mr. Bomans, die nu, achteraf, verklaard heeft, de geheele roman-serie (welke hij nu afgebroken heeft), genaamd Donald-cyclus, als een grap te hebben bedoeld.

Ongelooflijk, grof, dwaas, fantastisch, onzinnig, niet geschreven door een normaal mens, op nulwaarde geschat, toe maar! Ik vraag mij af of die mensen de vijf delen wel gelezen hebben! Het feit dat het laatste citaat als schrijver "mr. Rodius" noemt —de naam van een personage, niet van de auteur— doet eraan twijfelen. En ook: hebben ze Mac Donald vergeleken met de andere Nederlandse literaire producten die toen op de markt kwamen? Ik zal dus maar als advocaat van de duivel optreden en de kwaliteiten opsommen naast de gebreken. De nulwaarde kunnen we al onmiddellijk terzijde schuiven, want een onbenullig boek zou niet voor politiek tumult kunnen zorgen, zoals de Mac Donald wel gedaan heeft.


Uit alles blijkt dat JBB, toen hij begon te schrijven, een redelijk volledige plot voor ogen had voor het geheel van de 10 delen, die zouden aflopen in 2033. Die plot is bepaald niet kinderachtig: wereldoorlogen en pandemieën, herschikking van de politieke orde in heel Europa, de uitbouw van opeenvolgende generaties van de dynastie Mac Donald, met personages die elk een eigen herkenbaar profiel bezitten. Ik zie eigenlijk niet velen tot een dermate ambitieus project in staat. Alle zinnen zijn grammaticaal correct en helder geformuleerd.

Anderzijds, het is niet geheel zonder reden dat JBB een katholieke Courts-Mahler genoemd is. De goede personages zijn zonder uitzondering katholiek en ideaal, zodat er geen intermenselijke conflicten bestaan. Hiermee verdwijnt ook alle bouwstof voor een goede roman. Men moet zich al geeuwend  door de naïeve romances werken, en het gedweep met de roomse godsdienst, de clerus, de adel, huzaren en huzarinnen is van een bakvis-niveau. Van vis gesproken, Victory nodigt een belangrijk iemand voor diplomatiek overleg uit met de woorden: "Houdt u van visch? Ja? Kom dan vanmiddag bij mij eten. 't Is vrijdag en ik ben alleen." [V,149] Veel minder komisch dan dit kneuterig katholicisme is het politiek pamflet waar het eigenlijk om draait: afschaffing van de parlementaire democratie en het algemeen kiesrecht, minachting voor het proletendom [sic], instellen van een zeer autoritair (uiteraard katholiek) regime met viriele vorsten i.p.v. de stijlloze Oranjevrouwen. Dat waren ook echt de persoonlijke overtuigingen van vader Bomans. De man dweepte met de Duitse keizer, met Mussolini en de fascistoïde Christus-Koning-cultus die in de Graalspectakels van zijn nicht Mia van der Kallen theatraal vorm kreeg. [In de kou, 214, 219, 222.] (In België is ook het Rex van Degrelle uit een Christus-Koning idolatrie voortgekomen.) De megalomane bouwwerken in Deel V, een orgastische hallucinatie van JBB, zouden de futuristische bouwplannen van den futlozen Hitler [IV,364] doen verbleken. Een beeld van Christus Koning van 40 meter hoog, op een voetstuk van 15 meter! [V,225] Enkele jaren na de Mac Donald zou Franco een katholieke dictatuur van grootgrondbezitters installeren die nog het best beantwoordt aan wat JBB voor ogen stond.

Inzake stijl kan men JBB geen slecht schrijver noemen, verre van, maar meeslepend is hij nooit, ook niet die keren dat het materiaal op zich dat zou mogelijk maken. De grote veldslag van 1950, bijvoorbeeld, is in zijn militaire details goed doordacht en niettemin zeer vlak beschreven. JBB heeft bovendien de trein gemist, want de cavalerie had al in 1914 afgedaan terwijl hij ze hier nog in volle glorie laat opdraven: huzaren tegen kozakken. In het algemeen is JBB in zijn toekomstverwachtingen, buiten de politiek dan, bepaald geen Jules Verne. We vernemen van televisie ("eidophoon" genaamd), fietsen voorzien van een schrijfmachine, elektrische fietsen en "raketpost", maar de treinen zijn die van 1933 en de communicatie gebeurt toch veelal nog per brief. Er is zonne-energie, energie opgewekt door getijden, en het roken is algemeen opgegeven [IV,337].

Laat ik eindigen met de betere onderdelen te vernoemen. In deel II is Violet verliefd op Jan Mac Donald, denkend dat hij haar vader is. Dat creëert natuurlijk een intern conflict, wat in de cyclus zeer uitzonderlijk is. Bovendien projecteert JBB hier toch enkele broeierige gedachten en verdachte gedragingen op zijn personages. Als belegen katholiek fulmineert JBB uiteraard tegen

dat ongegeneerde naakt, of liever de tentoonstelling van het menschelijk lichaam onder de dunste en nauwste kledij…wraakroepende zedeloosheid [III,164]

maar hij kan niet zwijgen over Violet “ in vleeschkleurig badpak, strak haar omspannend” [II,332] of  “in haar vleeschkleurig strak zijden tricot mooier dan naakt” [II,308]. (Ook in de verdere delen blijkt JBB oog te hebben voor de fysieke charmes van het—bij zijn personages uiteraard perfecte—vrouwenlichaam in nauwsluitende kleren.) Violet gooit ook ongegeneerd vrouwelijke truukjes, zoals openvallende blouses en weggelaten onderjurken, in de strijd om haar "vader" te behagen/verleiden. De man zelf ziet door de kier van haar slaapkamerdeur dat zij zich “volkomen naakt oefende” in halsbrekende poses als slangenvrouw [II,332]. Dit alles verrast toch enigszins in een boek van “katholieke tendens”, waarin zedenverwildering de gerechtvaardigde wrake Gods zal oproepen. Het allerergste is natuurlijk de geboortebeperking (zelfs de brave Ogino krijgt meer dan eens een veeg uit de pan) met als obligate horreur dat "ouders de kinderen vermoorden vóór de geboorte. Dat was niet God vergeten, dit was den Almachtigen Goeden en Wijzen Schepper een slag in het gelaat geven." [III,37] Gelukkig zal Jan I de doodstraf opnieuw invoeren.

Mijn verdere eervolle vermeldingen komen alle uit deel V, dat ik literair gesproken het genietbaarste vond. Centrale figuur is Victory II, die haar intelligentie aanwendt om raad te geven en oplossingen te bedenken voor moeilijke situaties.

Zo is daar  Cleo Mac Donald, getrouwd met de koning van Groot Romania (een zeer geëxpandeerd Italië). De vorst is gevallen voor de charmes van een Noordafrikaanse gesluierde danseres. Op aanraden van Victory neemt Cleo de gesluierde plaats in en verleidt haar eigen man met haar slangenlijf. Het zal wel typisch katholiek zijn dat iedereen gelukkig is met die formele oplossing, want de koning vindt dat hij eigenlijk gevallen is voor zijn eigen vrouw, zodat er niets 'gebeurd' is. (Een geestiger versie van dat imbroglio vindt men in Cosi fan tutte, waarin de vrouwen aanpappen met exotische verleiders die eigenlijk hun eigen vermomde verloofden zijn.) De koninklijke schuinsmarcheerder zorgt voor een korte wanklank in de ideale huwelijkslevens van de perfecte Mac Donalds; gelukkig is het maar aangetrouwd en dus niet genetisch!

Een goede intrige, met zelfs een milde kritiek op de clerus (zeer uitzonderlijk bij JBB), vindt men in het hoofdstuk waarin Victory bepaalde heilige knoken naar Nederland wil krijgen. In het diplomatiek getouwtrek daarrond blijkt dat twee concurrende kloosterorden uit zijn op een kardinaalschap, en dat men koehandel ook elegant kan beoefenen.

De massale en oogverblindende optochten ter ere van Christus Koning vond ik (zonder enige sympathie voor het retrograde fenomeen) zeer fantasierijk bedacht en goed beschreven.

De allerlaatste bladzijden van de hele cyclus zou ik zelfs 'sterk' noemen. De blinde heldin Victory II verwart de levende kleindochter Victory III van haar idool Victory I met haar heilig idool zelf, en wordt door "haar" (dubbelop) binnengeleid in de dood.

(wordt hier besloten met twee uittreksels)

J.B. Bomans — Jan Herbert Mac Donald (2)

JBB, "de man met de witte das"

De vijf delen van Jan Herbert Mac Donald die effectief verschenen zijn (1933-1934) vormen samen een barok geheel van 1117 bladzijden. We geven hier de korte inhoud van elk van die delen, beginnend met de opdracht, die in elk volume herhaald wordt.

Aan den Nederlandschen adel

Deel I — In Nederland (1913-1919)

We maken kennis met het katholieke geslacht Mac Donald, gevestigd op Duncanshill in Heemstede. De familie gaat op de Schotse koning Duncan terug, maar is om een of andere reden nooit geadeld. Jan Herbert Mac Donald (de hoofdfiguur) is in alles perfect. Zo is hij o.m. een perfecte huzaar, en maakt hij kennis met de perfecte vrouw, Victory. Wel, zij zou perfect zijn mocht zij katholiek zijn, maar dat is zij helaas niet. Donald bergt zijn liefde al op wegens deze onneembare hindernis, maar twee sympathieke paters werken heimelijk aan een oplossing. Victory omhelst dolgelukkig het ware geloof, zij trouwen dus en beleven een perfecte idylle tot zij door een ongeluk om het leven komt, samen met haar ongeboren kind. Donald deemstert weg in de waanzin, maar wordt hieruit verlost door een sympathieke jezuïet (die ondertussen ook zijn financiën gered heeft). Op blz. 209 wordt voor het eerst een katholieke wethouder van Haarlem vernoemd die het nodige doet om een katholieke dienstbode van Donald onder katholiek dak te brengen. Het is de handige mr. Rodius, in wie we zonder meer de auteur “J.B. van Rode” herkennen. [Voor de slechte verstaanders wordt er in deel V nog bijgevoegd "met de witte das, juist".]

Deel II — In Amerika (1919-1926)

Donald laat zijn bezittingen in goede handen achter en vertrekt naar Amerika, waar we hem terugvinden als zelfbedruipend politieman in New York, later te paard, maar aanvankelijk te voet. Over kruispunten surveillerend sluit hij vriendschap met de Ierse uitbater van een krantenkiosk, bij wie hij gaat inwonen. De man blijkt schatrijk te zijn en als hij sterft laat hij Donald zweren dat hij zich zal voordoen als de vader van Violet, de dochter van een vrouw die hij lief heeft gehad (hoewel zijn broer ermee getrouwd is). Die broer, eveneens schatrijk, sterft even spoedig, en Donald gaat Violet O’Brien ophalen uit de sympathieke katholieke nonnenschool waar ze is opgegroeid. Om er 20 jaar ouder uit te zien dan zijn “dochter” moet hij zijn papieren vervalsen; in werkelijkheid is zij 16 en hij 32. Het meisje is perfect. Beiden worden verliefd op elkaar, en moeten dus uiteen gaan. Zij wil niet haar vader tot man hebben, en hij wil niet de eed breken die hem tot haar “vader” maakt. Een sympathieke pater lost het dilemma op, beiden trouwen en zijn behalve schatrijk ook perfect gelukkig. De sympathieke pater is tevens profeet, en hij voorzegt het stel dat zij koning en koningin zullen worden, de geschiedenis zullen beïnvloeden, en gelijktijdig sterven. Het stel krijgt een dochter, Victory genaamd [heldin van deel V], en vertrekt naar Nederland.

Deel III — Orde en wanorde (1926-1950)

In Nederland wordt het aantal kinderen tot zes opgevoerd, drie jongens en drie meisjes. Zij zijn zonder uitzondering perfect. Donald stelt vast dat de maatschappij van God vervreemd is en gaat op vraag van de pastoor in de politiek, waar hij snel carrière maakt.  

[Vanaf Hoofdstuk V, ‘Herademing’, zijn we in 1934 en begint de toekomst à la JBB.] 

In 1943 wordt Jan door Rodius, die ondertussen minister is, ingeschakeld in een geheim plan om een broeiend oproer neer te slaan zodra het uitbarst. Donald vormt een vrijkorps van katholieke huzaren, dat een uitgebarsten bloedig oproer kordaat neerslaat. Hij wordt tot generaal benoemd, en over heel Nederland (dat, zoals heel Europa, zichzelf naïef ontwapend had) worden huzarenkorpsen opgericht. Gejend door een protestantse minister neemt Donald ontslag. In 1946 demonstreert hij vreedzaam de kracht van zijn huzarenkorps, waardoor koningin Wilhelmina en de politici beseffen wie de werkelijke macht heeft. Kort daarop wordt hij tot de eerste hertog in Nederland gemaakt. In 1948 begint de regering van koningin Juliana, die Jan verzoekt in haar plaats de troonrede te houden. Jan richt een partij op die de meerderheid haalt en dan gewoon de parlementaire democratie lamlegt. In 1950 laat een moegetergde God omwille van de godde- en zedeloosheid grote vernietigingsoorlogen losbarsten (Italië, Frankrijk, Polen, Rusland, Duitsland, Scandinavië, Engeland) die hoofdzakelijk niet-katholieke gebieden ontvolken.

Deel IV— Wanorde en orde (1950-1956)

Het neutrale Nederland wordt geteisterd door moordende kozakken, die door de Donald-huzaren vernietigd worden. Donald, zijn vrouw en zijn zes kinderen spelen elk een heldenrol. Grote delen van Nederland geraken als collateral damage uitgeroeid in de oorlog tussen Duitsers en Engelsen. In wapenstilstandsonderhandelingen krijgt Frankrijk Wallonië, de Saxen-Coburgers stappen vrijwillig op en de Vlamingen roepen Jan Mac Donald tot koning uit. Hierna overhaalt koningin Juliana Jan om de Nederlandse kroon te aanvaarden, en op 2 februari 1951 ontstaat een Groot-Nederlandse staat van 16 provinciën onder Jan I. De nieuwe koning regeert authoritair en vereenvoudigt drastisch het staatsbestel dat efficiënter en goedkoper wordt. Nederland wordt een katholieke landbouwstaat, geregereerd door de adel. In heel Europa gaat het katholicisme vooruit. Jan I regeert van 1951 tot 1955. Zijn zoon Jan II volgt hem op, maar laat het bestuur grotendeels over aan zijn zeer adellijke (en katholiek geworden) kanselier en diens zeer katholieke vrouw Victory. Hij zal regeren tot 2001. In 1956 worden ex-Jan I en zijn vrouw Violet vermoord door een wraaklustige jood, die zijn daad niet overleeft.

Deel V — Victory van Salland (†1996)

Kanseliersvrouw Victory laat de heilige knoken van de heilige pater-ziener  naar Nederland overbrengen. Op een verlaten vlakte ontstaat een megacomplex bestaande uit een basiliek, een mausoleum en een geheel van paleizen bewoond door de Victorinnen, een lekenorde van ongehuwde adellijke dames. Zij onderhouden de eredienst van Christus-Koning en verbluffen de wereld door hun massale mega-superprocessies in eclatate middeleeuwse geest en stijl. Mirakels doen zich voor in de omgeving van de stoffelijke resten van de sympathieke pater-ziener en van de verdronken Victory I, beiden in sneltreinvaart op weg naar heiligverklaring. In 1996 ontslaapt de blinde mystica Victory II, dochter van Jan I, in geur van heiligheid.

En? en?

De verdere lotgevallen van het huis Mac Donald heeft Jan Bernard Bomans in zijn graf meegenomen. Hij heeft ons enkel meegedeeld dat de laatste en grootste Mac Donald op het veld van eer sneuvelt in 2033, strijdend tegen de Aziatische horden die Europa zullen vernietigen. Hoe het met de katholieke reconquista en met het Nouvel Ancien Régime afloopt zullen we dus nooit weten.

(wordt hier vervolgd)