In januari 2020 verscheen Le Consentement van Vanessa Springora, 47 jaar oud, actief in de uitgeverswereld. Daarin roept zij de liefdesrelatie op die zij als 14-jarige gedurende anderhalf jaar had met Matzneff, die toen 50 was. Het boekje van 206 bladzijden verwierf zich op enkele weken een cultstatus en leidde in Frankrijk tot een heuse Affaire Matzneff. Alle uitgeverijen namen de boeken van de schrijver onmiddellijk uit de markt, en er wordt onderzocht om hem alsnog voor de rechter te brengen en zijn staatspensioen te ontnemen, dit alles op grond van "explosieve onthullingen". Die opwinding is moeilijk te begrijpen.
Vooreerst: de feiten zijn door Matzneff zelf al openbaar gemaakt in 1993, want toen verscheen het dagboek [P] dat de periode 'Vanessa S.' bestrijkt. (De volledige familienaam heeft Vanessa nu zelf wereldkundig gemaakt.) De aanloop tot de relatie staat in [C] te lezen, en de naweeën en opflakkeringen in [D]. Die dagboeknotities van dag tot dag zijn veel vollediger en veel heviger gekleurd dan de enkele taferelen die Vanessa schildert; hier en daar spreken zij de herinneringen van Vanessa, 35 jaar na de feiten opgeschreven, ook tegen. Door Matzneff weten we dat ze elkaar voor het eerst zagen op 7 november 1985 (Vanessa was toen 13), elkaar voor het eerst ‘amoureus’ ontmoetten op 7 juni 1986 (Vanessa 14) en voor het laatst op 20 december 1987 (Vanessa 15).
De koppen in de pers i.v.m. Le Consentement wekken een zeer foute indruk, alsof het gaat om een ontvoerd slachtoffer dat uit de kelder van Dutroux ontsnapt is en nu de naam van de ontvoerder-verkrachter openbaar maakt. Men spreekt van een ‘moedige getuigenis’, een ‘striemende aanklacht’ en een ‘autobiografische roman’. Eigenlijk is het boek niets van dat alles. De therapeutische waarde is ongetwijfeld groot, maar daarmee is ook alles gezegd. Vanessa’s relaas heet niet zonder reden Le Consentement (De instemming) want de gevoelens waarmee ze op die tijd terugkijkt zijn troebel en verward.
Et quand, plus tard, des thérapeutes en tout genre s'échineront à m'expliquer que j'ai été victime d'un prédateur sexuel, là aussi, il me semblera que ce n'est pas non plus la "voie du milieu". Que ce n'est pas tout à fait juste. (112)
Et en effet, comment admettre qu’on a été abusée, quand on ne peut nier d’avoir été consentant? Quand, en l’occurrence, on a ressenti du désir pour cet adulte qui s’est empressé d’en profiter? Pendant des années, je me débattrai moi aussi avec cette notion de victime, incapable de m’y reconnaître. (163)
Toute l’ambiguïté de se sentir complice de cet amour qu’on a forcément ressenti, de cette attirance qu’on a soi-même suscitée, nous lie les mains plus encore que les quelques adeptes qui restent à G. dans le milieu littéraire. Je n'en ai pas encore fini avec l'ambivalence. (203)
Over die ‘medewerking’ en ‘zelf-opgewekte aantrekkingskracht’ leren we meer in de dagboeken van Matzneff. Op zijn avances is Vanessa pas na een half jaar ingegaan, toen ze 14 was geworden. Dan nog hield zij enkele weken de boot af omdat ze gechoqueerd was na het lezen van zijn dagboek [G], waarin hele series minnaressen elkaar opvolgen en kruisen. Vooral zijn pedofilie in de Filipijnen had haar afkeer opgewekt [P 79]. Als ze dan toch beslist op zijn uitnodiging in te gaan wist ze dus zeer goed welk soort man ze zou ontmoeten. Na een aantal brieven en onschuldige gesprekjes op café volgt ze hem naar zijn kamer, zes hoog, via een eindeloze trap die minutenlang de kans bood (zo schrijft ze zelf) om rechtsomkeer te maken. Ze had zich voor die gelegenheid ook speciaal gekleed (nue sous son pull). In de daarop volgende week —die Vanessa niet vernoemt— zagen de geliefden elkaar ongeveer dagelijks, en zij legde behoorlijk wat eigen initiatief aan de dag (Matzneff: cela m’a bouleversé; elle a voulu que).
Een aanklacht kan men Le Consentement dus niet noemen. Een klacht is het wel, want Vanessa brengt haar latere psychologische moeilijkheden in verband met haar ervaringen met Matzneff. Die verbinding is van het type post hoc, ergo propter hoc en men kan er veel vraagtekens bij plaatsen. Talloze volwassenen doorlopen een verward en ongelukkig traject vergelijkbaar met het hare, zonder haar heel speciale jeugdervaring te hebben gehad. In de sociale media verneemt men trouwens dat andere ex-jeugdige ex-minnaressen van Matzneff de actie van Vanessa ronduit afkeuren.
En dan de juridische acties die in de maak zijn! Zij hadden een strafbare relatie, maar zeer velen waren daarvan op de hoogte. Vanessa’s moeder wist het, heeft geen klacht ingediend en evenmin —wat ze nochtans had gekund— de verhouding onmogelijk gemaakt. (Zij was notabene zelf een ex-liefje van Matzneff, lees het hier.) Haar vader wist het, en heeft geen klacht ingediend hoewel hij daarmee gedreigd had. De hele school wist het, zowel de directrice, de leraren als de klasgenoten (waarvan het vrouwelijk deel uitgesproken jaloers op haar was). Het hele literaire wereldje wist het, en Matzneff heeft zijn Vanessa (pas 15 geworden) aan iedereen voorgesteld in de coulissen van de populaire uitzending Apostrophes. President Mitterrand wist het:
J'ai écrit à François Mitterrand pour le remercier de son article sur moi, et aussi pour lui demander si, le cas échéant, il pourrait, es-qualités, accorder à Vanessa une dispense pour m'épouser. (P 66)
Al die mensen hebben dus de strafbare feiten op zijn minst toegedekt. Modehuis Yves Saint Laurent heeft ze zelfs materieel mogelijk gemaakt, want Matzneff beschikte over een blanco cheque om op hun kosten voor onbepaalde tijd in Hotel du Taranne te verblijven. Tot de actieve medeplichtigen behoort ook Fanny Vlamynck, de weduwe van Hergé, die levenslang een persoonlijke vriend van Matzneff was geweest. Over "l'inceste entre oncle et nièce, que Fourier avait baptisé l'inceste mignon" (A 268), van toepassing op Matzneff, had zij begrijpend gezegd "ces poètes n'ont pas de famille" (A 188). Over Vanessa is ze ronduit positief.
J'ai parlé à Fanny de Vanessa, et elle avait l'air très heureuse. “C'est Georges [Georges Remi = Hergé] qui vous l'a envoyée”, m'a-t-elle dit avec son lumineux sourire. C'est Hergé qui m'a envoyé Vanessa? Pourquoi pas? C'est bien lui qui envoie Tintin à Tchang, pour le sauver. (P 66)
In die ‘redding’ zag Matzneff overigens niet alleen de hand van wijlen Hergé uit het hiernamaals maar ook die van de Heilige Maagd (!). Uit zijn losbandig leven zou hij dus gered worden door zijn liefde uitsluitend op Vanessa te richten. Hij breekt inderdaad met de twaalf [sic] minnaressen die hij op dat moment had. Helaas blijft het geluk niet duren, en in het spannende dagboek [P] kunnen we geleidelijk de barsten in de passionele unie van twee-tegen-allen zien ontstaan. Uiteindelijk beëindigt Vanessa, verscheurd door tegenstrijdige gevoelens, na anderhalf jaar de relatie. Matzneff is er het hart van in, en hij weent bittere tranen. Dat laatste is letterlijk te nemen, zoals hieronder blijkt. De roman in kwestie is Harrison Plaza, waarin Vanessa onder de naam 'Allegra' de hoofdfiguur is. In Ivre du vin perdu was de hoofdfiguur Francesca geweest, een andere verloren geliefde aan wie Matzneff zijn hele verdere leven is blijven terugdenken.
Je me suis levé et mis au travail, à mon roman. J'ai écrit le dernier chapitre. Comme à Manille quand j'ai écrit l'ultime chapitre d'Ivre du vin perdu, je pleurais à chaudes larmes. (…) Je ne me suis interrompu que pour écrire une lettre chaotique à Vanessa. Elle aura, je crois, du mal à la déchiffrer: l'écriture est dégueulasse et certains mots sont rendus illisibles par les larmes. (D 26)Update 22.viii.2020. Aujourd’hui, après avoir été temporairement retirés, les exemplaires du journal de l’auteur Gabriel Matzneff, reviennent sur les tablettes de la Grande bibliothèque, son directeur général alléguant que la Bibliothèque et Archives nationales du Québec (BAnQ) a pris cette décision parce qu’elle « adhère aux grands principes sur la liberté intellectuelle énoncés et mis de l’avant par les organismes internationaux et les principales associations œuvrant dans le domaine documentaire ».
Update v.2021. «Les livres se lisent, ils ne se brûlent pas» : l’éditeur italien Michele Silenzi défend la publication de Vanessavirus, une réponse de l’écrivain français Gabriel Matzneff au Consentement de Vanessa Springora.
Update xi.2021. La cour d’appel de Paris a confirmé, mercredi 6 octobre, l’annulation du procès contre l’écrivain Gabriel Matzneff pour « apologie » de la pédocriminalité, pour des raisons de procédure. L’association L’Ange bleu, à l’initiative de la plainte, avait fait appel d’une décision en mai du tribunal correctionnel de Paris invalidant la citation à comparaître visant M. Matzneff, annulant ainsi la tenue de son procès, fixé au 28 septembre 2021.