Eenentwintigen met Lambik en Jerom

Eenentwintigen is een wereldwijd verspreid kaartspel, eenvoudig om te spelen en grotendeels op toeval berustend. Er bestaan veel lokale varianten, maar Nederland en België vallen op doordat ze een soort Beneluxvariant beoefenen met 32 kaarten in plaats van 52.

Het internationale eenentwintigen, in het Engels bekend als blackjack, gebruikt dus het volledige spel van 52. De oorsprong blijkt in Frankrijk te liggen (jeu du 21), en de oudste beschrijving die ik heb kunnen vinden dateert uit 1827, en is hier na te lezen. De kaarten 2,3,4,5,6,7,8,9,10 hebben de waarde die erop staat, voor de waarde van een aas kan men telkens kiezen tussen 1 en 11, en de plaatjes (boer, vrouw, heer) tellen voor 10. Een 'onmiddellijke 21', verkregen met de eerste twee kaarten, wordt dubbel beloond. De ene kaart moet dus een aas zijn, en de andere een plaatje of een 10. Twee azen tellen niet als iets bijzonders, maar gewoon als 1+1 of 11+1.

De Nederlandse variant gebruikt een spel van 32 kaarten, dus het spel ontdaan van 2,3,4,5,6. De kaarten 7,8,9,10 hebben de waarde die erop staat, en voor de plaatjes geldt: boer=1, vrouw=2, heer=3. Voor de waarde van een aas kan men telkens kiezen tussen 1 en 11, maar 2 azen mag men ook als 21 rekenen. Een 'onmiddellijke 21' (twee azen of een aas en een 10) is winnend, maar wordt niet dubbel beloond. Ook binnen de Nederlandse regels bestaan nog vele varianten, men zie b.v. hier. Vreemd is, dat het Prisma Kaartspelenboek (hier) onder 'eenentwintigen' enkel het internationale blackjack verstaat. Dat is niét vreemd voor het Groot Spectrum Spellenboek (hier), want dat is uit het Engels vertaald.

Over naar Vlaanderen. Om de Vlaamse regels te kennen wenden we ons tot het oervlaamse Suske en Wiske, met name album 28: De spokenjagers, uit 1956. Enige voorzichtigheid is wel geboden. Toen Vandersteen op de Nederlandse markt wou doordringen heeft hij, eenvoudig gezegd, zijn ziel verkocht. Toen heeft hij Sidonie en Schalulleke herdoopt, tot daar nog, maar van uitgerekend De Spokenjagers blijf niet veel over. De barones, die oorspronkelijk het karikaturale gebroken Vlaams van de franskiljons sprak, drukt zich in de nieuwe editie plotseling in correct Nederlands uit, wat op Vlamingen totaal onnatuurlijk en vooral totaal ongrappig overkomt. Vergelijk hieronder even de barones van 1956, 1957 en 1964:

Noteer dat er tussen de versies 1956 en 1957 ook al verschil is! In de oerversie is het franskiljons van de barones overal nog veel franskiljonser dan het jaar nadien. Bovendien zijn er plaatjes geknipt (daarom kloppen de nummers en zelfs het blauw/rood van de bladzijden niet meer) en van sommige is de tekst helemaal veranderd. Foei, Willy! Om op zijn Vlaams te eenentwintigen moeten we dus de oerversie consulteren, niet de bijgewerkte latere edities. Wij garanderen persoonlijk de authenticiteit van de volgende vijf stroken uit 1956.

Lambik en Jerom gaan dus aan het eenentwintigen met als inzet een geheimzinnige kist met bloedstollende inhoud.

Hier leren we dat het spel in het Antwerpen van 1956 blijkbaar nog "naar de 21" heette. Maar een eerste moeilijkheid duikt ook al op: Lambik legt een spel kaarten, geschikt voor bridge en poker, op tafel. Dat zijn er dus 52, terwijl we er toch maar 32 zouden verwachten. Alle kaarten die verderop ontcijferd kunnen worden zijn er inderdaad uit een spel van 32.

Als er twee spelers zijn, dan wordt door toeval bepaald naar wie de bank gaat. Hier dus naar degene die het gecoupeerde pakje met de hoogste onderkant kiest. Ik wist overigens niet dat een 7 een "zift" genoemd werd, het WNT vermeldt die betekenis ook niet.

Het spel begint! We zien dat elke speler onmiddellijk zijn twee kaarten krijgt, die allebei gedekt geserveerd worden. (Dus niet: de tweede kaart pas nadat men ingezet heeft op grond van de ene kaart die men al kent. Hier ligt de inzet natuurlijk op voorhand vast en moet er niet gespeculeerd worden.) Beide spelers bekijken hun kaarten, en de bankier legt de zijne gedekt terug op tafel. De bankier serveert de gevraagde kaart door de onderste van het pak te nemen. (Ik herinner mij het gebruik dat men de kaart die helemaal onderaan zit helemaal bovenop legt, en dan pas van onderen af begint te serveren.) Over naar de volgende fase.

De gevraagde kaart wordt ongedekt op tafel gelegd, en het gaat wel degelijk volgens de Nederlandse spelregels: boer=1, dame=2, heer=3. De bankier die moet spelen legt zijn eigen kaarten ongedekt op tafel, en serveert ook zichzelf van onderin het pak. En nu de finale!

Jerom blijkt het spel niet goed te kennen, want hij stelt een 'gelijk spel' vast. Lambik kent het iets beter, maar drukt zich in zijn euforie zeer slecht uit. Het is niet zo dat de bankier een punt meer heeft (dan zou de bankier bij een gelijkspel van 21 op 22 uitkomen en dus 'springen') maar dat bij een gelijk puntental de bank wint. In het internationale blackjack moet de bankier nooit beslissingen nemen, want het ligt volkomen vast hoe  hij moet spelen: hij moet kaarten nemen tot hij minstens 17 heeft, en dan stoppen. Mocht Lambik de bank houden in Las Vegas, dan moet hij stoppen bij de 18 die hij heeft, en "19" als gewonnen verklaren. Maar in Vlaanderen moet de bankier dus wél keuzes maken. Uit het fragment kunnen we niet opmaken of er al dan niet een grens bestaat waarbij de bankier mag (maar niet moet) stoppen. Het lijkt logisch dat er zo'n grens bestaat, en die kan best bij 17 liggen. 

 Ik herinner mij ook de afspraak dat "zeven kaarten die samen de 21 niet overschrijden" als gewonnen gold. "Gewonnen" moet allicht betekenen: als de bank niet zelf 21 behaalt.

Uit dit alles hebben wij voor binnenhuisgebruik, met spelers vanaf 8 jaar, een eenvoudig stel spelregels à la Lambik en Jerom destilleerd: hier te consulteren in geval van betwisting.

*

De kaart die de eerste keer met 'flap' en de tweede keer met 'flop' op tafel gekwakt wordt is een vrouw, aangegeven met de Franse beginletter van 'Dame'. Voor een kind, dat de waarde van de plaatjes afleest aan de letter die erop staat, is zo'n Frans stel kaarten zeer verwarrend, want de V staat niet voor 'vrouw' maar voor 'Valet'.

Er bestaan wel degelijk speelkaarten met de Nederlandse letters voor Heer-Vrouw-Boer, zie bovenste rij. Daaronder het veel bekendere Franse trio Roi-Dame-Valet. De Nederlandse benamingen zijn overigens bepaald ongelukkig: een 'heer' met een kroon noemen wij toch een 'koning' nietwaar, en een 'boer' in elegante hofdracht, gewapend met een hellebaard? Een 'zot' is het evenmin, want die kennen we ondertussen als de Joker, die inderdaad als hofnar uitgedost is. De elegante Franse 'valet' draagt zijn naam tenminste met waardigheid, hoewel een 'dame' met een kroon toch eigenlijk een 'koningin' is? Juist, maar Roi en Reine zouden dan onder dezelfde beginletter optreden, en dat is door de degradatie tot 'dame' vermeden. Van 'Franse valet' gesproken, er blijkt ook een typisch 'Belgische valet' te bestaan, met name in de klaveren: 

De bovenste kwartieren in het 'Belgische' schild zijn die van het Spaanse Castilië en Leon, maar de combinatie met de onderste blijkt niet een werkelijk bestaand geheel te vormen.

*

Update 30 januari 2019. Van het kasteel van Rodeldale van barones de la Meer de Rodelle naar het kasteel van Bellevue van Madame de Pompadour is maar een stap. Op 25 mei 1769 soupeerde Lodewijk XV daar in select gezelschap om zijn kersverse maîtresse Comtesse du Barry te doen aanvaarden. We vernemen van Jacques de Saint-Victor, Madame du Barry, Perrin 2002, p.125 (hier):

Après le souper, le roi propose de jouer au vingt-et-un, jeu qu'affectionne beaucoup la comtesse.

Behalve Louis XV en Madame du Barry worden als deelnemers nog vernoemd Hortense Félicitée de Mailly de Nesles, marquise de Flavacourt en Louis François Armand Vignerot du Plessis, duc de Richelieu. Het is eens wat anders dan Lambik en Jerom! Ze speelden blijkbaar ook niet voor een habbekrats: 

Le vieux libertin [Richelieu] fait même expres de perdre une somme  considérable pour complaire à sa protégée [Madame du Barry].

P.S. De Bourbonse bok is in zijn bed gestorven, maar Madame du Barry heeft als maîtresse de l'avant-dernier tyran des François nog het podium gehaald in een gloednieuw spel:

Update 13 september 2022. In Coronatijden heb ik Rummikub leren kennen, dat met blokjes gespeeld wordt maar in oorsprong een kaartspel is. Vormelijk zou een grote vereenvoudiging plaatsvinden als men zou kaarten met 'rummikub'-kaarten: 

Vier kleuren, cijfers oplopend van 1 (laagste waarde) tot 13 (hoogste waarde), simpeler kan niet! Het enige wat nog moet gebeuren is: een symmetrische versie ontwerpen (elke kaart diagonaal verdeeld, met het cijfer boven en, omgekeerd gedrukt, onder de diagonaal) en op de markt brengen.  

*