De historie van Mejuffrouw Sara Burgerhart
verscheen in 1782, en is van de hand van de dames Elisabeth Bekker (weduwe van dominee Wolff) en Agatha Deken. De dames woonden en schreven samen, en verhuisden later, ook gezamenlijk, naar Bourgondië uit politieke onvrede. Sara Burgerhart is hun succesrijkste boek. Het bestaat uit 175 brieven en een Narede, en gaat door als de eerste Nederlandse roman. De geschiedenis speelt zich af van ongeveer 1771 tot ongeveer 1777.
Ik heb het boek met plezier gelezen, en vond het een stuk beter dan Van Lenneps Ferdinand Huyck, hoewel dat uit 1840 dateert. In beide gevallen worstelen deftige lieden van de betere stand met kleine burgerlijke (gewetens)problemen en af en toe met bedrieglijke mensen. Alles loopt goed af. De goeden gaan erop vooruit, de slechten ontlopen hun lot niet. (Correctie: in Sara Burgerhart verdwijnen de slechten wel uit beeld, maar dat is alles.) De braafheid van ingoede-tot-engelachtige mensen is slopend, en na verloop van tijd begon ik uit te kijken naar brieven van de perverse vrouwenverleider de heer R. Helaas schrijft hij niet vaak, en ik moest het stellen met de enigszins ruige ruwe-bolster-blanke-pit Abraham Blankaart (het enige mannelijke hoofdpersonage, en dan nog). In 1860 zou de grote Multatuli de bezem halen door deze kleinburgerlijke wereld.
Enkele taalkundige eigenaardigheden vielen mij op. De tijdsaanduiding 'over' heeft betrekking op het verleden. Over 25 jaar was toen dus: 25 jaar geleden. Sterke en zwakke werkwoorden waren toen ook al een zootje. Men vindt placht en (met dezelfde betekenis) pleegde, verder schrikte, verbergde, benijdde en, in omgekeerde richting, lag (nu: legde). Je, u en gij komen willekeurig voor, vaak in dezelfde zin. De onlogische kromzin Ik hoop niet dat i.p.v. Ik hoop dat niet was toen ook al in zwang. Waarschijnlijk gaat het te ver de taalparticulariteiten toe te schrijven aan de briefschrijvers en niet aan de autrices. (Vrouwelijk meervoud van auteur.) Haar is hier overigens de standaardvorm voor het vrouwelijk meervoud: van haar (de dames) zou nu zijn: van hen. Bomans gebruikte die vorm nog systematisch, Mulisch soms. Evel heb ik moeten opzoeken in het WNT: het betekent evenwel, en wordt uitgesproken als evél. De prachtige combinatie zeilstenige zielekracht vond ik het onthouden waard, en ik heb geleerd dat 'godsdienst' mannelijk is.
Op een zeker ogenblik geraakte ik uit de personages niet meer wijs, en ben dan een namenlijst beginnen aanleggen, die ik hieronder geheel onbaatzuchtig aan de talrijke boekbesprekers aanbied. Als ik het boek herlees (wat ik van plan ben, hoewel niet onmiddellijk) zal ik zelfs een volledig repertorium aanleggen van alle eigennamen. De voorlopige lijst is zonder garantie, en is zeker onvolledig.
*
Korte Handleiding bij Sara Burgerhart.
De personages (behalve de kinderen van Sara en haar generatiegenoten).
De belangrijkste personages zijn onderstreept.
Philips Alting. Executeur van het testament van Jan Bern.
Broeder Benjamin. Lid van de “fijne” kring rond Suzanna Hofland.
Jan Bern. Oost-Indisch handelaar en begunstigde van Cornelis Spilgoed.
Abraham Blankaart. Voogd van Sara, vriend van haar overleden vader. Ongehuwd. Woont aanvankelijk in Parijs.
Brecht. Huismeid van Suzanna Hofland, tevens vrome “zuster”.
Aletta Brunier, Letje. Wees, zus van Jacob Brunier. Schoolvriendin van Sara. Inwonend bij Maria Buigzaam. 23 jaar, dus drie jaar ouder dan Sara. Trouwt met Willem Willis.
Jacob Brunier, Cootje. Wees, broer van Aletta Brunier. Vriend van Hendrik Willis. Aanvankelijk modegek, aanbidder van Sara. Geraakt niet getrouwd.
Maria Buigzaam, weduwe Pieter Spilgoed. Uit een verarmde adellijke Gelderse familie, logementhoudster om den brode. Dochtertje Suzanna (Zantje) overleden.
Sara Burgerhart, Saartje. Verweesde dochter van koopman in thee Jan Burgerhart en mejuffrouw Hofland, zuster van Suzanna Hofland. Schrander, mooi, rijk. Boezemvriendin van Anna Willis. Trouwt op twintigjarige leeftijd met Hendrik Edeling.
Pieternel Degelijk. Huismeid van Sara’s overleden ouders. Ooit vruchteloos ten huwelijk gevraagd door Frits.
Stijntje Doorzicht. Vrome vriendin van Suzanna Hofland.
Cornelis Edeling. Zoon van Jan en jongere broer van Hendrik. Student in de rechten, later advocaat. Trouwt met Adriana Nijverhart.
Hendrik Edeling. zoon van Jan en oudere broer van Cornelis, welgesteld koopman. Vriend van Jacob Brunier. Trouwt op 26-jarige leeftijd met Sara.
Jan Edeling. Vader van Hendrik en van Cornelis Edeling. Streng Luthers, later toleranter.
Frits. Huisknecht van Maria Buigzaam. Vraagt Pieternel Degelijk vruchteloos ten huwelijk.
Jan G. Correspondent van R.
Maria Goedhart. Vrouw van Everard Redelijk.
Cornelia Hartog. Inwonend bij Maria Buigzaam. Hautaine “savante” en intrigante.
Arnold Helmers. Weduwnaar, 64 jaar. Voogd van Arletta en Jacob Brunier, vriend van hun overleden vader.
Kapitein Christiaan Herberts. Zeeman die de brief en erfenis ten gunste van de erven van Cornelis Spilgoed overbrengt.
Suzanna Hofland. Tante van Sara, oudere zus van haar overleden moeder. Medevoogdes van Sara, die aanvankelijk bij haar inwoont. Religieus “fijn”.
Wilhelmina freule van Kwastama. Correspondente van Cornelia Hartog.
Adriana Nijverhart, Jaantje. Trouwt met Cornelis Edeling.
Philips. Kornuit van de heren R. en G.
de heer R. Geraffineerde vrouwenverleider, uit op Sara.
Everard Redelijk. Luthers dominee. Zwager van Jan Edeling, oom van Hendrik en Cornelis. Getrouwd met Maria Goedhart.
Hendrik Redelijk. Veertienjarige zoon van Everard.
Charlotte Rien du Tout, Lotje. Inwonend bij Maria Buigzaam. Dommig. Ouder dan Letje en dus ook dan Sara, die haar niettemin haar ‘dochter’ noemt.
Cornelia Slimpslamp. Lid van de “fijne” kring rond Suzanna Hofland.
B. Smit. Proponent, later dominee. Jeugdvriend van Willem Willis, trouwt met diens zuster Anna Willis. (Voornaam blijft onbekend.)
Cornelis Spilgoed. Oost-Indisch handelaar, vader van Pieter.
Pieter Spilgoed. Oost-Indisch heer en losbol, overleden man van Maria Buigzaam.
Dirk Welgezind. Onwelwillende oom van Charlotte Rien du Tout, broer van haar moeder.
Anna Willis, Naatje. Dochter van Sophia van Zon, zus van Willem Willis. Boezemvriendin van Sara. Trouwt met dominee Smit.
Willem Willis. Zoon van Sophia van Zon, broer van Anna Willis. Werkt op een kantoor, later zelfstandig. Trouwt met Aletta Brunier.
Sophia van Zon. Weduwe van Gerrit Willis. Moeder van Anna en Willem Willis, 50 jaar.
Inwonend bij Maria Buigzaam:
Charlotte Rien du Tout
Aletta Brunier
Cornelia Hartog
Sara Burgerhart
Frits, huisknecht
De kring van de “fijnen”:
Suzanna Hofland
Broeder Benjamin
Cornelia Slimpslamp
Brecht, huismeid
De huwelijken:
Willem Edeling x Sara Burgerhart
Willem Willis x Aletta Brunier
dominee Smit x Anna Willis
Cornelis Edeling x Adriana Nijverhart
De (bar)slechten:
de heer R.
Cornelia Hartog
Broeder Benjamin
Cornelia Slimpslamp
Brecht
Suzanna Hofland (later tot inkeer gekomen)
De (in)goeden:
alle anderen.
De hoofdpersonen:
Sara Burgerhart en haar boezemvriendin Anna Willis
de dames Buigzaam (weduwe Spilgoed) en van Zon (weduwe Willis)
Abraham Blankaart, voogd van Sara
Abraham Blankaart, voogd van Sara
* * *
