Jan Eekhout — twee romans

Deze roman uit 1941 beschouw ik als een grote prestatie. Eekhout, een Nederlandse protestant, zet hier de pastoor van Damme in het jaar 1780 neer, en hij doet dat in het Vlaams van toen. Eekhout was van Sluis, en zal niet onbekend geweest zijn met de streektaal (die nauwelijks verschilt van die van Knokke of Damme). Niettemin moet hij heel wat academische energie gestopt hebben in het systematisch uitwerken van het Ponckiaans. Hier (het werk van een anonieme bewonderaar) vindt men een uitgebreide woordenlijst.

Om mijn toekomstige gesprekken wat couleur locale te geven heb ik alvast de volgende zegswijzen genoteerd. 

• Wat mart gij nog?
• een spanne laveiens
• vat toch zate!
• hij verzeerderde van gang, rocht schier in draving
• hij gebaart van Lapscheure te komen
• stuiten zonder smeer glijden bezwaarlijk door den gorgel
• ik vorder naakt bescheid van u af
• een zwart wit
• ik bevat u niet bijster
• heelmeesters zijn halfmeesters

Eekhout vergist zich af en toe in de geslachten, iets wat Poncke zelf zeker niet zou overkomen zijn. Zo maakt hij tong en gal mannelijk, wijn vrouwelijk, en voor pijl vinden we zijnen en haar vlak bijeen. Het ergste (voor een pastoor) is wel den mis (mannelijk?) terwijl iedereen toch de misse/messe zegt. (Er zijn meer voorbeelden te geven.)

Het wederkerig voornaamwoord zich is een late ontlening aan het Duits, en bestaat nog altijd niet in het Vlaams of Brabants. Het is onmogelijk dat Poncke en zijn tijdgenoten het zouden gebruiken.

Ook twijfel ik aan de authenticiteit van huilen in de betekenis van "wenen", kies voor "tand", mal voor "zot", en ik hoop niet dat in plaats van "ik hoop dat niet".

Door deze taalkundige bemerkingen laat ik mij niet afbrengen van mijn algehele appreciatie voor het werk. Het zou in Vlaanderen beroemder moeten zijn dan Streuvels en Timmermans. Naast anekdotes die men monkelend tot zich neemt bevat Poncke ook heel wat aan eruditie. Hij verplaatst zich niet voor niets op een ezel die Socrates heet!

*

Eekhout was een van de honderdduizend leden van de NSB, en dat is hem na de oorlog natuurlijk zuur opgebroken. In 1954 publiceerde hij een apologetisch geschrift in de vorm van een roman opgebouwd rond de zeer herkenbare dichter en schrijver Paul Nijland. Deze verdwijnt —zoals Eekhout— uit Nederland als de grond hem daar te heet onder de voeten wordt, en verkast naar Duitsland, waar hij terecht komt in kolonies van Vlaamse en Nederlandse collaborateurs. De auteur kort de plaatsnamen af, maar men herkent gemakkelijk Lüneburg in "L." en Celle in "O". Behalve Eekhout zelf is ook Florrie Rost van Tonningen zeer herkenbaar als "freule Horst van Saeftinghe". 

Het milieu van uigeweken collaborateurs, in een apokalyptisch Duitsland wachtend op het onherroepelijke einde, heeft Céline tot onvergetelijke bladzijden geïnspireerd, maar Eekhout heeft er weinig mee aangevangen. Ik vond de roman ronduit houterig van opbouw. Het kernstuk wordt natuurlijk gevormd door de dagboekfragmenten van "Nijland", waaruit moet blijken hoezeer die al afstand genomen had van het nationaalsocialistische gedachtengoed. De vrijgelaten gevangenen van het nabije Bergen-Belsen (in zeer vreemde omstandigheden aan de Britten gelaten, zie hier) versterken nog de afkeer van Nijland voor het regime dat hij met de pen gediend had. Ook het dorre ingelast exposé van "de professor" valt loodzwaar. In de uitgebrachte meningen en feiten is overigens heel wat aan te wijzen dat anachronistisch is: daterend van 1954, niet 1945.

Stilistisch is het boek ronduit zwak; op vele plaatsen denkt men te maken te hebben met een onhandige vertaling uit het Duits, genre hij ving te arbeiden aan. Zou dit de typische stijl van Eekhout zijn? In dat geval verkies ik veruit het Vlaams van Poncke.

Oddi's construction of the meridian (1614)

The meridian

In 24 hours, the earth rotates once around the axis which passes through its poles, and which in our times happens to roughly point to the polestar. To an observer on earth, therefore, the sun seemingly rotates, in the opposite direction, around that same axis. Its path is a circle, whose magnitude increases and decreases with the seasons. Generally, part of that orbit is below the horizon, and an observer sees the sun rise, culminate and set. The points of sunrise and sunset are located symmetrically with respect to the culmination point due south. The line connecting sunrise and sunset is parallel to the line East-West, coinciding with it twice a year. (Figure 1.) 

Figure 1. (Polestar deliberately off target w.r.t. the axis of rotation.)

The sun's rays, hitting a point on earth, e.g. the top S of a vertical rod, create a shadow cone. Any three points on that cone equally far removed from S define a plane 𝛼 parallel to the plane 𝜛 in which the sun seemingly moves. Both planes are orthogonal to the axis of rotation. The intersection of 𝛼 with the horizontal plane of the observer is a straight line parallel to the line East-West. A line orthogonal to it is oriented North-South; it is the local meridian. In the sequel we focus on obtaining a line East-West, which is the crucial part in obtaining the meridian.

The meridian obtained from two shadows of equal length

In the course of a day, the shadow of the top of a vertical rod traces on a horizontal plane a curve which is a conic section, — for most latitudes, a hyperbola. On that curve, any two points equally far from the foot of the rod correspond to positions of the sun that are symmetric with respect to the culmination point at noon. Connecting such points results in a line oriented East-West. This elementary construction yields the meridian from two shadows of equal lengths. In practice, one could extrapolate the hyperbola from any number of observed shadows, then determine where this curve intersects a circle whose centre is the foot of the vertical rod. (Figure 2.)

Figure 2.

The meridian obtained from three shadows of different lengths

In 1614 Muzzio Oddi (relevant pages here) showed how to construct the meridian from any three shadows of unequal lengths. (Figure 3.)

Figure 3. Perspective view.

The rod OS is placed vertically on the horizontal plane of the observer. Let the rays be SA, SB, SC with shadows OB < OA < OC. On the rays SA,SC make SD=SE=SB. We will construct the intersection of the plane BDE and the horizontal plane OABC. As B is in both planes, it suffices to obtain a second point in both planes. Project D,E in F,G respectively. From OB<OC it follows that  EG<DF, and the line through D,E will intersect the line through FG in some point J. This point is in both planes: on the line through D,E (points in the plane BDE), and on the line through F,G (points in the plane OABC). 

To find J, we will rotate the plan FGED around the axis FG onto the plane OABC; this rotation will not affect the point J, which is on the axis. It is easy to find where D and E will land: they move orthogonally to the axis, and the distances DF and EG are preserved. Hence, if HF=FD and IG=GE, both  perpendicular to the axis, the line through HI is the rotated image of the line through D,E. As J is on the line though D,E and on the axis, its rotated image (J again) is on the line through H,I and on the axis. 

Figure 4 shows the construction in the horizontal plane. The shadows are OA,OB,OC and the radius of the circle is the length of the rod. The right triangle OBS'' reveals the actual length of SB (red), which in the triangles OAS' and OCS''' leads to D',E', then F,G and finally H,I. Blue segments have the same length, green segments likewise. The line in violet is oriented East-West.

Figure 4. Constructions in the horizontal plane.

For Oddi's construction three separate observations are sufficient. For practical purposes however, the result is very poor. The sun in the sky is not a point, but a disk, and shadows are fuzzy blurs, spoiling the beauty of the geometry.