In 2004 verscheen Special Topics in Calamity Physics, de literaire eersteling van Marisha Pessl (geboren 1977). De Nederlandse vertaling is van 2006. Ik heb het boek nu voor de derde keer gelezen, en was er opnieuw helemaal door meegesleept, wat ook de kritiek mag zijn die ik erop heb.
Drammatis personae
(WAARSCHUWING! vol met spoilers)
1. Linkse terreurgroep ‘De Nachtwakers’
George Gracey, alias ‘Nero’. Geboren op 12 februari 1944 in Athene, Amerikaanse vader, Griekse moeder (p.515). Vermoordt op 9 juli 1971 (p.469) in Meade, West-Virginia, senator Michael McCullough, oom van Smoke Harvey. Hinkt. Woont op het Griekse eiland Paxos. Doet zich voor als Sorbonne-professor in de klassieke Griekse literatuur Michel Servo Kouropoulos (‘Baba au rhum’), stelt een kortstondig gehuurd appartement als zijn verblijf voor.
Catherine Baker, alias ‘De Mot’, geboren 1960. Dochter van oliemagnaat. Schoolvriendin van Natasha Bridges. Loopt op 13-jarige leeftijd van huis weg om Gracey te volgen. Vermoordt in september 1987 in Vallermo (later vervormd opgevangen als ‘Valerio’) een politieman (p.474). Doet zich voor als Hannah Louise Schneider, maar heeft die persoonlijkheid overgenomen van een weeskind uit New Jersey. Sinds drie jaar lerares ‘Filmkunde’ in Stockton. Camoufleert haar politieke contacten als rendez-vous in motels. Sterft op vrijdag 26 maart 2004 (p.335) door moord of zelfmoord. (Zie verder bij * voor een mogelijk scenario.) In 1992 (dood van Natasha Bridges) vriendin van Gareth Van Meer. Psychologisch verward. Heeft rond zich een kring van 16- tot 18-jarige leerlingen-bewonderaars, waaraan Blue als ‘eregast’ toegevoegd wordt (p.90).
Gareth Van Meer, alias ‘Socrates’, geboren in Biel (Zwitserland) op 25 juli 1947. Professor politicologie, ideoloog van de Nachtwakers. Rondreizend bestaan met veel korte verblijven dient als dekmantel voor contacten en recruteringen. Strijkt in 2003 neer in Stockton waar Hannah woont. Verdwijnt plotseling en definitief, nadat Blue hem geconfronteerd had met wat zij al wist. Laat geldmiddelen voor zijn dochter achter. Had de avond voordien de titel ‘Calamiteitenleer voor gevorderden’ gesuggereerd.
Andreo Verduga, Peruaanse tuinman bij Van Meer in Stockton. Verdwijnt spoorloos uit het ziekenhuis na een schotwond te hebben opgelopen. Misschien verbonden met Hannah en Gareth, en dus met de Nachtwakers (Brighella-kostuum, Howard, Wall-Mart, Hannahs slaapkamer, p.527).
2. Andere personages.
Natasha Alicia Bridges, geboren in 1960, vrouw van Gareth, moeder van Blue. Bestudeert en verzamelt vlinders. Schoolvriendin van Hannah/Catherine. Verongelukt op 17 juli 1992, mogelijk zelfmoord.
Blue Van Meer, geboren 18 juni 1987 (p. 23, 512), 1m55 lang. Scherpzinnige dochter van Gareth en Natasha. Studeert glansrijk af in Stockton (schooljaar 2003-2004) en verhuist naar Harvard, waar zij haar Calamiteitenleer schrijft bij wijze van therapie. [Terzijde: de schrijfster heeft een dochter genaamd Avalon Blue, geboren lang nà het boek.]
Smoke Wyannoch Harvey, 'Dubs', 68 jaar, ex-bankier, schrijver, vastbesloten de moordenaar(s) van zijn oom senator McCullough te vinden. Verdrinkt in het zwembad van Hannah, misschien door de stille samenwerking van vele Nachtwakers.
Ada Shirley Harvey, dochter van Smoke. Zet diens speurwerk voort en speelt alles door aan Blue.
*
Het boek speelt zich af in het schooljaar 2003-2004, aan een middelbare school in het Amerikaanse Stockton.
Elk hoofdstuk heeft als titel de naam van een boek of film. Vele daarvan kende ik niet, en ik heb niet de moeite gedaan om na te trekken wat het verband zou kunnen zijn tussen het hoofdstuk en de titel. Na enkele hoofdstukken sloeg ik de titel gewoon over.
Het boek wordt geschreven door de hoofdfiguur, Blue Van Meer, bij wijze van therapie om te herstellen van haar trauma's (twee doden en de onverklaarde verdwijning van haar vader) die ook haar geheugen verstoren. (De ingelaste tekeningen, die gedeeltelijk BVM weerspiegelen —soms zelfs letterlijk—, passen ook in die therapie.) BVM kan dus, al dan niet opzettelijk, de waarheid onjuist weergeven. Ook de schrijfstijl is de hare. Dit maakt het moeilijk om te weten welke kritiek men als lezer aan de schrijfster moet adresseren, en welke aan BVM, en welke fouten aan wie toe te schrijven zijn. De schrijfster kan op alles antwoorden dat niet zij aan het woord is, maar BVM.
Het boek bevat ontstellend veel erudiete verwijzingen, waarvan vele mij onbekend en allicht fictief zijn, en krioelt verder van de zeer kromme of vergezochte vergelijkingen. Blue’s klasgenoten (17 of 18 jaar oud, zijzelf is 16) zijn zeer blasé: hebben een eigen auto, lopen rond met een heupflacon whisky, chique outfit, roken sigaren, maken cocktails en werken in baancafés vluggertjes met truckers af. Dit is voor Europese normen nogal vreemd, maar onmogelijk is het niet. Maar wat niét kan: zij vuren constant spitse one-liners af die de doorsnee Amerikaan (laat staan puber) niet eens zou begrijpen. Die moet het literaire wonderkind BVM dus in de mond van haar personages gelegd hebben. Vreemde school ook, waar het aanbod reikt van ‘filmkunde’ (wat dat ook mag zijn) tot de snarentheorie uit de hedendaagse onderzoeksfysica.
Van de eerste tot de laatste bladzijde liggen in het boek faits-divers verstrooid die men geacht wordt uiteindelijk zelf tot een samenhangend verhaal te monteren. Iedereen krijgt zijn aandeel in ‘verdachte’ uitspraken en handelingen. Een ‘oplossing’ wordt niet verstrekt. Ik heb het boek nu drie keer gelezen en weet nog steeds niet welke van de tientallen mogelijke verklaringen de ‘juiste’ is. Het is misschien een ouderwetse opvatting, maar ik vind niet dat ik het werk van de schrijfster moet overnemen. Bovendien is ze zo onfair om mij essentiële informatie te onthouden. Iemand die zichzelf aan een boom ophangt heeft een steun nodig (de klassieke stoel), en de elementaire informatie over al dan niet een weggeschopte boomstronk wordt eenvoudigweg door de ooggetuige BVM of door de politie niet verstrekt. Evenmin wordt bevestigd dat de rondzwervende verdwaalde kampeerder met de bril inderdaad verklaard heeft dat hij het was die Hannah en BVM gadesloeg. Veel vragen waar BVM (en de lezer) blijft mee zitten zouden door de politie snel beantwoord worden. Ze zouden het ongetwijfeld de moeite waard vinden om na te trekken of diegene die onder een valse naam een luxe-residentie in Parijs gehuurd heeft inderdaad de leider van een terroristengroepering is. En niemand verdwijnt 's morgens vroeg uit een stil provinciestadje zonder ergens (door taxichauffeur, bij tankstation,...) opgemerkt te zijn. Veel puzzelstukken ontbreken dus, en andere passen slecht ineen. Misschien moet er met dobbelstenen gegooid worden; BVM maakt tenslotte zelf de vergelijking met het bekende moordspel Cluedo.
* Alles bijeenvoegend zie ik de dood van Hannah/Catherine nu als volgt. Zij is van plan om op die trektocht spoorloos te verdwijnen, met behulp van een medewerker (die rookt en een bril draagt) uit de kring van de Nachtwakers. Op de tocht neemt ze quasi-anekdotisch afscheid van iedereen, behalve van Blue, aan wie ze grotere revelaties wil doen over zichzelf (moordenares), Gareth (terroristisch brein) en de relatie tussen beiden. Ze neemt Blue dus apart, goed voorbereid (zaklantaarn, warme kledij, gedetailleerde kaart) om verder te trekken naar de afspraak met haar helper, met achterlating van Blue die de weg wel terug zal vinden naar de anderen. Die helper (die andere plannen heeft met Hannah) is echter onverwacht dichtbij, en Hannah wil hem iets zeggen alvorens naar Blue terug te keren om haar stuntelig begonnen verklaring te voltooien. Die helper hangt haar op, en neemt alles mee wat zelfmoord zou kunnen tegenspreken. De 'zelfmoord' gebeurt in de stijl van een eerdere zelfmoordpoging van de echte Hannah Schneider, het weeskind. Wat helaas onverklaard blijft: waarom iemand (Blue) die achtergelaten is op onbekend terrein iemand anders zou achterna gaan in plaats van terug te keren, vooral als men pogingen gedaan heeft om de weg te onthouden. Waarom zo iemand het geluk zou hebben in het duister te belanden op de plaats waar iemand opgehangen is, enkel afgaand op een—onverklaard—piepend geluid. *
Maar terug naar het boek. Het zestienjarig wonderkind met, naast een papieren wereldbeeld, enkel haar vader in haar ‘echte’ leven vond ik boeiend. De school- en andere puberperikelen zijn dat veel minder. Op BVM en haar vader na hebben alle personages de diepte van bordkarton. Waar Hannah haar charisma aan ontleent, hoe het groepje rond haar ontstaan is, waarom ze samenblijven, niets daarvan wordt uitgewerkt. Een personage als Nigel is zo kleurloos dat hij evengoed uit het boek weggelaten had kunnen zijn.
Dit gezegd zijnde: vanaf de verdwijning van Hannah (hoofdstuk ‘Heart of Darkness’, p.350 van de 550) is het boek een echte pageturner, in deze Engelse bespreking terecht genoemd unputdownable. Het boek eindigt ijzersterk met hoofdstukken waarin BVM, door iedereen verlaten, intens speurt naar verklaringen en aanwijzingen. Op het einde volgt nog een overhoring—het is tenslotte een cursus (in Calamity Physics).
Voor wie er baat bij heeft: hier een zelfhulpgroep rond de vraag Who did it, en voor wie daar niet genoeg aan heeft: een interview met de schrijfster, uit 2006.
*